Хан Мирген (алыптығ нымах)
Харачхай Арығ, тоғыс кӱн пазынаң
Чуул тур киле чӧрініп,
Астың пазы ас чібіскен,
Суғ пазы суғны ічібіскен.
Анаң паза ізерге хынмаан.
- Алып кӱлӱгі Хан Мирген,
Тасхар парааң, - тіп тур.
- Абызын ах хараам Тибен Арығ,
Син дее ідӧк сығах!
Олар ах ибдең сыхханнар,
Харачхай Арығ Тибен
Арығның Алтын арчолын хапхан,
Анаң, суура тартып, тастаан:
- Хан Миргеннің хынып алған
Харачхай Арығ хаты минмін.
Хан Миргеннің чеҷезінең
Хости чуртап кӧрим.
Мин хынып ал пирген
Тибет Арығ хаты синзің!
Син миннең хости чурта!
Алтын арчол пладын тастабысхан,
Ах пайзаң иб сах андох турыбысхан.
Тибен Арығның алтын чӱстӱгін
Ах ибнің ізігі алнында тастабысхан,
Азыр пастығ чечпе полып, турыбысхан.
Хырлығ ибге Тибен Арығ кірібіскен,
Ортын ибге Харачхай Арығ кірген.
Хан Мирген хадарған малның
Санын алып, чырғап, мӧтебіскен.
Ікі абызын даа ынағ чуртапчадырлар.
Хан Миргеннің чеҷезі Алтын Поосты
Ікі килні, сунып, суғ сустырбинчалар,
Киріліп, кип кистіртпинчелер.
Алтын Поос изептеп, пӧгінзе,
Харачхай Арығ чаны чох таа полза,
Уғаа сорығ, кӱлӱк хат полтыр.
Іди олар чуртапчатханнарында,
Харачхай Арығ тасхар сых килген.
Хан Мирген Тибен Арығның
Ах ибінең сых киледір.
Хан позырах адына алтаныбызып,
Киректерінең парарға тимненчедір.
Харачхай Арығ ағаа тапсабысхан:
- Алған кізім Хан Мирген,
Минзер кірзең син!
Хан Мирген сах андох
Аттаң тӱзіп, адын хазап,
Алған хаты Харачхай Арығзар,
Изен-минді пиріп, кір килген.
Ат кӧдірбес Харачхай Арығ
Аалҷы кізіні, аарлап, сыйлап тур:
- Одыр стол кистіне, Хан Мирген!
Син хынып алған хатың
Мин, Харачхай Арығ, пол турбын.
Мин сағаа ал пирген хатың
Тибен Арығ полчадыр.
Син анда ла чуртап турзың!
Іди олар чоохтас турғаннарында,
Ах ибнің ізігі ачылыбысхан.
Арығ сіліг хыс Тибен Арығ
Ах ибге кире пасхан.
Изен-минділезібіскеннер.
Хыс кӱлӱгі Харачхай Арығ тіп тур:
-Абызыным Тибен Арығ,
Пар чӧрініп, Алтын Поосты,
Хан Миргеннің чеҷезін
Хығыр килзең пеер!
Тибен Арығ сах андох сых чӧрібіскен.
Ол ах ибдең сых парыбысханда,
Харачхай Арығ Хан Миргенніӧк
Хайди-піди сӧснең эрізіп одыр.
Хан Мирген уғаа амыр полған,
Пір дее тапсабин, хатхыр турған.
Іди одырчатханнарында,
Ах ибнің ізігі ачылып,
Тибен Арығнаң Алтын Поос
Сах пу постары кір килгеннер.
Хыстың кӱлӱгі Харачхай
Арығ Аалҷыларны удурлап тур:
- Одыр, чеҷе, кізі стол кистіне!
Алтын Поос сірееге
одырыбысхан.
Харачхай Арығ Тибен Арығны
Холнаң хапхан, стол кистіне
Хан Миргензер одыртхан.
Анаң айлан киліп, чоохтап тур:
- Пір чоохтир чооғым пар,
Пір сӧлир сӧзім пар,
Тыңнирҷыхсар ба сірер?
Алтын Поос тапсабысхан:
- Тыңнирға чарир чоох полза,
Ноға тыңнабасха? Тыңнирбыс.
Тыңнирға чарабас чоох полза,
Соона халдыр саларбыс!
Харачхай Арығ чоохтап тур:
- Алған чахсым Хан Мирген,
Хынып алған хатың минмін,
Мин ал пирген хатың Тибен Арығ.
Че Худай хосхан хат піс нимеспіс.
(Тибен Арығ кӱлініп одырчадыр)
Пасха там тигірнің ол саринда.
Хыйан сынның алтында,
Хыйан талай суғ хазында
Хадарған малның ээзі,
Халых чонның ханы-пигі
Хыйан хан тіп хан пар,
Ах Хыйан Арығ хызы пар.
Ана ол Худай хосхан хатың.
Алты хан хызынаң арығ,
Читі хан хызынаң сіліг.
Алған кізім Хан Мирген,
Худай хосхан хатың
Ах Хыйан Арығ абахайны
Ал килерзің ме парып?
Алтын Поос таңнабысхан,
- Андағ ниме полар ба? - чоохтанған.
Ӱзінҷі кізіңні аларохсың ма?
Хан Мирген одырғаннаң нандырған:
- Сылтағ андағ полза, ноға албаҷаң!
Харачхай Арығ сах анаң тапсабысхан:
- Че табырах парзаң, пазазың,
Табырах парбазаң, паспассың.
Хыйан ханның чирінде
Кӧп ат чыыл парған полар.
Хыйан ханның чуртында
Кӧп алып чыылған полар!
Хан Мирген тура тӱзіп,
Тимін сала тимненібіскен,
Сӱмін сала сӱмненібіскен.
Айлан киліп, сых чӧрібіскен.
Харачхай Арығ тапсабысхан:
- Тибен Арығ, сығааң!
Хан Миргенібісті ӱдезеең!
Ікі хаты сығара ойлаан,
Алтын Поос сӱре сыххан.
Харачхай Арығ ойлап парған,
Хан Миргенін хапхан:
- Тибен Арығ абызыным,
Хан позырах атты тимне!
Тибен Арығ, ойлап киліп,
Алып Хан позырах атты
Тиң тӧзінең сах анаң хапхан.
Ат кӧдірбес Харачхай Арығ
Хан Миргенні, кӧдіріп, мӱндір тур.
Алтын Поос, кӧріп, уйадыбысхан.
- Кӱстігӧк сорығ хаттар, - тидір.
Ат алнында аспахтазып,
Ат соонында анымяохтазып,
Хан Мирген чортыр парған.
Ікі хаты, чечпе тӧзінде турып,
Ырлазып, кӧглезібіскеннер:
- Арғыл аралап парыбысса,
Ағылдаң халбас хан позырах ат!
Аданың чуртын сағынчатса,
Алған хаты ізестіг!
Ил аралап парыбысса,
Истең халбас Хан Миргенібіс!
Іҷезінің чуртын кӧгін парчатса,
Ікі хаты ізестіг чи анаң!
Хан позырах ат ойлап сыххан.
Арғалығ сынны ас парып,
Улуғ чазаа сабыл парыбысхан.
Кӱннің сығызы чирні кӧре,
Ырахта ыылап-соолап парыбысхан.
Хан Миргеннің соонда
Иргі чыл иртіп,
Наа чылға чит парыбысхан.
Іди чуртапчатханнарында
Хайда-хайда чир ӱстӱ илгел сыххан,
Тигір паары прай чайхалыбысхан.
Хатығ табаннығ ат тігіреп,
Хас харахтығ алып сағбазы
Сабылып, чағыннап киледір.
Айах-хамыс хоғдыразып,
Хылғалығ хазан чайхалыбысхан.
Улуғ алып, ах сынға ойладып,
Сах анаң аттың ахсын тохтадып,
Арғалығ сында хыйға пасхан:
- Тасты талбах, істін нін
Хан позырах атты
Алтын чечпенің тӧзінде
Паспады одырбын!
Адай табан, ит табан.
Хан Миргенні ах ибінде
Паспин салды одырбын!
Хан Миргеннің хаттары кӧп,
Сыхсыннар пеер олар!
Харачхай Арығ алып хыс
Тимін сала тимненібіскен,
Сӱмін сала сӱмненібіскен.
Ьс пууннығ ах хула тайағына
Тайанып, ах ибдең сых килген.
Аран чула алып аттар
Чир пӧзігі ах сынға
Ӱзілбеске тігіреп сыхчалар.
Улуғ алыптар тоозылбасха
Хыйғылап, сығара ойлатчалар.
Хан Миргеннің чеҷезі
Хыс кӱлӱгі Алтын Поос
Ах ибдең сығыбох киледір.
Тибен Арығның иб ізігі ачылып,
Алып хыс пуох сығара ойлапчадыр.
Чарғах хуях кибін кис салған.
Алтын Поос ағаа тапсабысхан:
-Мындағ хорғыстығлар килгенде,
Син ноға піснең хада парчазың?
Чарабас чирде чадыбызарзың,
Илебес чирде ирт халарзың!
Тибен Арығ, нандырып, тидір:
- Мин сыхпаанда, чеҷе кізі,
Пу чирде паза кем сығар?
Аал арали пас киліп,
Арғалығ ах сынзар кӧрзелер,
Арғалығ ах сында турлар
Тоғыс хулас суннығ
Ай хара аттығ Хара хан
Чир чабызыдаң сых килтір.
Тоғыс хулас суннығ
Ӱс улағлығ ах сарааттығ
Ӱзӱт ханның оолғы
Ӱзӱм Молат, Хара ханның оолғы Хара Моос
Чаанаң килген турлар.
Алып Хара Моос чоохтан тур:
- Хан Миргеннің хаттары кӧп,
Арығ сіліг Тибен Арығны
Мин аларбын, хатым идербін!
Тибен Арығ ырын ырлабысхан:
- Хан Миргеннің халын чурты
Хара пуруннаң талалбаан.
Хан Миргеннің хаты кӧп,
Ол ӱзінҷі хатына парыбысхан.
Ӱзінҷі хатын ал килзе,
Улам хорғыстығ поларбыс!
Анаң ол Ах сынға чит килген.
Хылыспынаң изеннезе пирген,
Чыда пазынаң минділескен.
Сӧстең сӧске таласханнар,
Ирбектең ирбекке тартысханнар.
Чӱгӱре киліп, урунысханнар.
Ас-пилнең сарылызып,
Тиң тастазып, тиң тӱзібіскеннер.
Алтын Поос хыстың кӱлӱгі
Ағар чааға кірбӧк чӧрібіскен.
Ачылбастағ ах тубан тӱзіп,
Кӧк тубан ораал парыбысхан.
Ай-кӱн харағы тулғалыбысхан.
Алты кӱн азып,
Читі кӱн иртіп парыбысхан.
Тоғыс кӱннің пазында
Тибен Арығ ырын ырлабысхан:
- Чайаан салбаан Тибен Арығ
Чазынмин мында чуртир.
Хан Миргеннің чуртын
Чаалап килген айнаҷахты
Кӱлӱк ипчі тооза ӧдірглир.
Худай хоспаан мині
Хан Миргеннің чуртында
Хуулбин чуртир Тибен Арығ!
Хара сағынып килген
Хара чӱстіг айнаҷахтарны
Тооза хырар кӱлӱк хаттар!
Анаң хыс кӱлӱгі
Тибен Арығ Алып
Хара Моосты Инедіп-чобадып,
Азах хағып, айланып,
Кӧдір киліп, салыбысхан.
Хара чирге читкенде,
Ас-пилін азыра тепкен,
Оорха-сӧӧгін сыы пасхан.
Ачиин тарта хысхырып,
Алып Хара Моос ӧл чӧрібіскен.
(Узарааны полар)
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |