ПОС ТІЛІ - ЧОННЫҢ ӦЗЕНІ
16.05.2018
Хабарлар
Хакасия - тиліс чолы. Хакасия пазы Виктор Зимин республиканың ӱгредіг системазына улуғ хайығ салча, уламох хакас тілі тилізіне. Анзына чахсы козідім полча ӱгредіг паза наука министерствозында национальнай ӱгредіг полии тостелгені.
Национальнай ӱгредіг полии ирткен чылда ла тоғынып пастаан, че аның тоғыс салтарларын амох кӧрерге чарир. Аның тоғызынаңар паза чидіглерінеңер Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының национальнай ӱгредіг пӧлиинің устағҷызы Ольга ДОМОЖАКОВА алғым чоохтап пирген.
- Ольга Васильевна, кемнің сағызынаң республиканың ӱгредіг паза наука министерствозында национальнай ӱгредіг пӧлии тӧстелген?
- 1992 чылда, Хакас Республика тӧстелген соонда, ӱгредіг министерствозында ӱгредігнің национальнай системазының пӧлии азылған. Че соонаң ол алынҷа пӧлік чіли саналбиныбысхан. Аның соонда ол сурығны Улуғлар чӧбі хакас чонның чыылығларында тӧреміл кӧдірҷең полған. Андада Хакасия пазы Виктор Зимин национальнай ӱгредіг пӧлиин хатап айландырардаңар чарадығ алған. Пу уғаа танығлығ киректі кӧбізі сағаан полған.
- Ниме кірче национальнай ӱгредіг пӧлиинің ӧӧн тоғызына?
- Аның тоғызы уғаа алғым, че иң ӧӧннерін адап пирербін: Хакасияның хазна тіллерін, республикадағы чоннарның тіллерін ӱгредерінде паза ӱгренерінде Хакасияның нормативнай праволығ пічіктерін тимнирі; национальнай тіллерні паза чон культуразына чарыдылған предметтерні ӱгренерге хабасчатхан оңдайларны чуртасха кирері; хакас тілі, литературазы, фольклоры хоостыра наука тоғыстарына полызығ пирері; улуғ хайығ салылча экстремизмні паза терроризмні чох идеріне. Паза аннаң даа пасха кӧп тоғыс.
- Национальнай ӱгредіг пӧлиинде нинҷе кізі тоғынча? Ӱр ниместе андар специалист киректелче тіп истілген.
- Пістің пӧлікте ӱс хазна тоғынҷызы: мин - пӧлік устағҷызыбын, ӧӧн консультант Анна Танбаева паза ӧӧн специалист-эксперт Александр Сербигешев, ол ӱр ниместе тоғысха алылған.
Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозы ӧӧн специалист-эксперт тоғызына марығ чарлаан. Аның араласчылары хайди даа хакас тілі паза литература специальнозынча пӧзік ӱгредігліг поларға кирек полғаннар. Оларның пілізі паалалған. Сыныхтағ сурығлары даа хакас тілінең пирілгеннер. Анзы танығлығ, пастағызын на Хакасияда хазна тоғызына алылчатхан кізінің хакас тілінҷе пілістері паалалған. Марығда читі кізі араласхан. Че марығ комиссиязы ол тоғысха Аршаннардағы тиксі ӱгредігліг ортымах школаның хакас тілі паза литература ӱгретчізі Александр Сербигешевті аларға чаратхан.
- Национальнай ӱгредіг пӧлии тоғынып пастааннаң хайдағ проекттер чуртасха кирілген?
- Наа проекттернің пірсі - ол «Хакас тілінҷе паза литературазынҷа олимпиада чӧрімі». Аны піс Н.Ф.Катановтың адынаң хакас хазна университедінең пірге иртірчебіс. Олимпиадаларның пірсі - ол М.И.Боргояковтың адынаң хакас тілінҷе паза литературазынҷа ӱгренҷілернің республика синіндегі олимпиадазы.
Іди пастағызын на олимпиадада наа секция тӧстелген. Ол андағ муниципалитеттерге кӧстелген, хайда хакас олғаннар саны тиксі олғаннар санынаң 15 %-ке асхынах. Анда олғаннар 1-ғы классха тӧреен тілін пілбин алай хомай піліп килчелер, че, андағ даа полза, тілге ӱгренерге кӱстенчелер паза чахсы чидіглерге читчелер. Амды олар даа олимпиада чиңісчілері полыбызарға айабастар.
М.И.Боргояковтың адынаң хакас тілінҷе паза литературазынҷа олимпиада дипломы олғаннарға ХГУ-зар кірчетсе хоза пис балл пирче. Аның ӱчӱн ХГУ-ның ректоры Татьяна Красноваа паза Хакас филология кафедразының тоғынҷыларына алғыс читірерге кирек. Олар олимпиада чӧрімін тӧстирге полысханнар.
Ідӧк «Хакасияның тархыны - олғаннарға» проектті таныхтирҷыхпын. Аны хоостыра Л.Р.Кызласовтың адынаң ӱгренҷілернің наука-практикалығ конференциязы тӧстелген. Ол кибірли Ағбанның 1 № школазында иртіріл турған, амды регион синіне ӧс парған. Россияның наука академиязындағы археология институдының ӧӧн наука тоғынҷызы Игорь Кызласов андағ конференцияа чӧпсінген паза региондағы оргкомитет санына кірерге чарасхан. Пу конференцияа олғаннар тоғыстарын республиканың хазна тіллерінең тимнепчелер. Іди 260 тоғыстың 13-зі хакас тілінең полған. Таныхтирға кирек, пістің пӧлік хакас тілінең алғым тузаланарынҷа тоғыс апарча.
Ідӧк «Улуғларның чӧптері» проектті таныхтирға кирек. Піс аны хакас чонның Улуғлар чӧбінең хада, В.М.Торосовтың «Хакастарның посты улуғлир киктезі» книгазына тӧстеніп, школа алнындағы палаларға паза пасталығ класстағыларға хоос ӱгредігліг пособие тимнеебіс.
- Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозы олған садтарының, школаларның паза хоза ӱгредіг учреждениелернің тоғыстарын хайығда тутча, университедібіснең паза наука-істезігліг институттарнаң пірге тоғынча. Национальнай ӱгредіг пӧлии ідӧк оларның полғанынаң на тоғынча ба?
- Республикада хакас тілін 230 азыра учреждение аймах-пасха оңдайнаң ӱгренче. Прайзы олар национальнай ӱгредіг пӧлиинің хайииндалар.
Хакасияның ӱгредіг системазында хакас тіліне ӱгредер паза ӱгренер сурығларҷа тоғысчы ӧме тӧстелген. Ол ай сай чыылығ иртірче. Андар Хакас книга издательствозының ӱгредіг паза методика пӧлии, ХакИРО-ның поликультурнай ӱгредіг кафедразы, Хак-НИИЯЛИ -ның тіл, литература паза фольклор пӧліктері паза хай пірее халых организациялары хығыртылчалар. Чыылығларда хакас тілінің ағырсымнығ сурығлары ӱзӱрілчелер, чарадығлар алылчалар.
Чоох чоғыл, ӱгредіг организацияларынаң хада тоғынчабыс. Оларға гранттар, субсидиялар пирілче, аймах программалар паза мероприятиелер пірге тӧстелче, организациялар регионның инновация площадкалары полыбысчалар. Піди кӧргенде, пу оңдайлар тоғыста иң чахсы салтар пирчелер. Кӧзідімге, Асхыстағы «Тополёк» пала тилізі кіні-олған сады «Ине тілі» тема хоостыра регионның инновация площадказы полча. Анда кічіг палаларны наа технологиялар полызиинаң хакас тіліне ӱгретчелер. Андох «Родные узоры» пособие паза «Чирім хустары» ойын-лото тӧстелгеннер. Асхыстағы лицей-интернат, тізең, «Ус холлар» проект хоостыра регионның инновация площадказы полча. Пиидегі школа-интернат «Айланыс» проектінең «Ӱгредігліг проекттер орны» тиксі Россия мариинда чиңіс тутхан.
Хакасияның ӱгредіг тилітчең паза квалификация кӧдірҷең институды «Хакасияның региональнай паза этно-культурнай ӱгредиин чуртасха кирҷең ӱгредіг паза методика комплекстерін тӧстирі, аны сыныхтиры паза ӱгредіге кирері» тема хоостыра хазнаның инновация площадказы полча. Хакас тілін тилідер паза аннаң тузаланар сурығларҷа наука саринаң чахсы полысча ХакНИИЯЛИ.
- Хакас тілі паза литература ӱгретчілерінең хайдағ тоғыс апарчазар?
- Пасталығ класстарда «Хакас тілі» хоза специальностьтығ 195 азыра ӱгретчі істенче, 75 азыра ӱгретчі 5 -11 класстарны ӱгретче. Че андағ даа полза, школалар чиит специалисттерні сағыпчалар.
Хакасияның ӱгредіг тилізі институдында хакас тілі паза литература ӱгретчілерінің ассоциациязы тӧстелген. Ол таңдағызынзар улуғ хаалағ тіп санапчам. Хакас тіліне ӱгредер оңдайлар, технологиялар нааҷылалчалар нооза.
2017 чылда Москвада тиксі Россияның тӧреен тіл ӱгретчілерінің мастер-клазы 11-чі хати ирткен. Хакас тілі ӱгретчілері анда тоғызынҷы хати араласханнар паза полған на сай чиңіске турысханнар. Пу, тізең, илееде кізінің тоғыс салтары. Ол марыға тимненерге полысхан чон на нимес, ідӧк республика правительствозына алғыс читірерге кирек. Аның чарадиинаң хакас тілі ӱгретчілері чал ахчазына хоза 15 % тӧлег алчалар. Ӱр ниместе республика пазы иң артых хакас тілі паза литература ӱгретчілеріне чӱзер муң салковайлығ ікі сыйых тӧстеен. Хакас чонның Улуғлар чӧбіне ӱгретчілерге «Чыл кізізі» ат пирчеткені ӱчӱн алғыс.
Хакас тілі паза литература ӱгретчілерін махтирға кирек. Олар олғаннарны хакас тіліне урок тузында ла ӱгретпинчелер, ідӧк урок соонда оларнаң айғасчалар, хакас чонның культуразынаң, кибірлерінең таныстырчалар, ӱгренҷілерні марығларға тимнепчелер, постары аймах марығларда араласчалар. Пір сӧснең, хакас тілі ӱгретчілері улуғ тоғыс апарчалар.
- Хакасия пазы Виктор Зимин республика правительствозының 2017 чылдағы тоғыс салтарынаңар сан пирізінде регионда хакас тілін ӱгренчеткеннернің саны хозылчатханын таныхтаан.
- Я, 2017-2018 ӱгредіг чылында хакас тілін ӱгренчеткеннернің саны 79,8 %-ке читкен. Ол кӧзідім, ирткен ӱгредіг чылынаң тиңнестірзе, 2,5 %-ке ӧс парған. Пӱӱл ӱгредіг чылы пасталчатханда, республиканың олған садтарында паза школаларында 12503 хакас пала ӱгренчеткен.
- Школаларда хакас тілі уроктарына нинҷе час пирілче?
- Республика школалары хакас тілі паза литература уроктарына неделяда ӱс, тӧрт алай пис час пирер оңдайлығлар. Оларның кӧбізі ол предметтерге ӱс час пирче. Пірее школалар, тізең, хоза ікі час алып алчалар. Тілібіс предмет чіли тоғыс муниципалитетте, 87 школада паза филиалда ӱгренілче.
Таныхтирға кирек, республика правительствозы хакас тілі предмет чіли апарылчатхан школаларны улам на таныхтапча. Андағ ӱгредіг организацияларның чал ахчазы фондынзар хоза коэффициенттер кирілче. Іди хакас тілін предмет чіли апарчатхан школаларның чал ахчазы фондын ортымахти 13 паза аннаң даа кӧп процентке кӧдірер оңдайы пар.
Пістің республикабыстың ӧӧн национальнай школазы - ол Н.Ф.Катановтың адынаң хакас национальнай гимназия-интернат. Аны Хакасия пазы Виктор Зимин позының хайиинда тутча. Ол национальнай гимназияның ис-пайын чахсыландырарынҷа программа тимнирге чахаан паза андар ӧӧнінде ааллардағы палаларны аларға кирек тіп таныхтаан, ол санда кічіг паза ыраххы ааллардаң.
- Хакас тілі учебниктері хоостыра ниме чоохтирзар? Учебниктер паза методика пособиелері прайзына читче бе?
- Пастағызын на 10-11 класстарға хакас тілі паза литературазы учебниктер ікі оңдайлығ тимнелгеннер. Аны хоостыра улуғ класстағылар предметті ӧӧн синде алай тирең піліс алар синде ӱгренерлер.
Хакас тілі паза литература учебниктері прайзына читче, че хакас тілінҷе методика литературалары, хоза ӱгредіг пособиелер ам даа читкіҷе нимес. Республиканың ӱгредіг паза наука министерствозы ол саринаң тоғыс апарча. Хакасия пазы Виктор Зимин піске удур парча. Іди Хакас книга издательствозында хоза ӱс тоғыс орны тӧстелген. Ідӧк хакас тілінең учебниктерні паза ӱгредіг пособиелерін сығарҷаң хазна чахии пір миллион салковайға хозылған. Ол ідӧк тың чӧпсіндірче.
- Амғы туста сірернің пӧлииңернің ӧӧн сидіксінізіне нимені санапчазар?
- Республиканың школаларында хакас тіліне ӱгренер прай оңдайлар пар. Че сан пирістері хоостыра хакас палаларның 23 % ле тӧреен тілінен чоохтасча, 47 % пос тілінең чоохтас полбинча паза 30 % - хомай чоохтасча.
Кізі тӧреен тілін пос кӧңнінең не ӱгрен полар нооза. Че амғы іче-пабалар палаларына пос тіліне ӱгренер кирексіністі читір полбинчалар. Андағда хайди хакас тілін хайраллир паза тилідер пӧгінні толдырарға? Хайди тӧлібіске тілібісті хайраллап пирерге? Ниме идерге?
Пу сурығлар хоостыра піс хакас чонның Улуғлар чӧбінің чыылиинда араласчабыс, ӱгренҷілернің іче-пабаларынаң тоғасчабыс. Минің кӧрізімнең, хакас тілінең чахсы чоохтасчатхан чонның полғаны ла тоғыста, сӧбіреде, аалда, республикада, пілізінең ӱлезіп, тілібіс хайраллирына хозым ит полар.
- Амды пу чағынға хайдағ пӧгіннер турғысчазар?
- «Пала тілі» проектті аннаң андар тилідербіс. Ол школа алнындағы организацияларда, сӧбірелерде кічіг палаларны хакас тіліне ӱгредеріне кӧстелген. Ідӧк школа алнындағы организацияларға ӱгредіг паза методика пособиелерін сығарарбыс. Пӧгінде чыл сай 4 паза 9 класстарда хакас тілінҷе министерство сыныхтағларын иртірерге. Хакас тілінҷе паза литературазынҷа хазна сыныхтағларының салтарлары хоостыра школа тоосчатханнар Н.Ф.Катановтың адынаң хакас хазна университедінзер кір поларлар. Андағ чоохтазығ пар, амды кирек пічіктерні тимнирге халған. Иң чахсы хакас тілі паза литература ӱгретчілеріне Хакасия пазының сыйии читіріл турар. Аны хоостыра ідӧк пічіктер тимнелче.
Тиксі ӱгредігліг организацияларның 1 - 9 класстарына хакас тілі паза литературазы хоостыра ӱгредіг пособиелер, тимнеліп, сығарылар. Олар ӱгредіг орыс тілінең апарылчатхан, че олох туста Россия чонының пір тілі ӱгренілчеткен школаларға кӧстелчелер.
Чоох соонда таныхтирға сағынчам, тӧреен тілін пілгені кізее кӧп ниме пирче. Ол пасха тілліг, культуралығ чоннарнаң пілізерге полысча, кізее маңнаныстығ чуртас пирче, ибіркізінзер алғым кӧріс тӧстепче.
Автор :
Екатерина ИНДЫГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде