ПОС ТӀЛӀ, ПОС ЧОНЫ ХАӋАН ДАА ААРЛАСТА
15.01.2019
Хабарлар
Кізі паза аның тоғызы. Пётр Гаврилович Танбаев Орджоникидзе аймаандағы хакас чонның улуғлар чобінің кнезі полча. Ол пу нандырығлығ тоғысты ирткен чайғыдаң сығара пастады.
«Танбаев... Орджоникидзе аймаа... Андағы чонның фамилиязы нимес нооза?» - сағысха тӱзібіскем мин, Пётр Гавриловичнең танызарға парарға тимнен чӧрчеткенімде. Анаң «маңзыраба, Копьевсар читсең, прай сурығларыңа нандырығлар табарзың» тіп, пос позымны амыратчам.
Чол пара, пазох ла тыстанминыбысхам: «Танбаев. Ағаа хоза, Гаврилович. Най таныс. Хакасияның чон артизінің чағыны полбазын?..»
Алҷаастабиндырбын. Копьевта чурттығ Пётр Гаврилович Герман Гавриловичнең хада тӧреен харындастар полтырлар. Аннаңар олар, минің пастағы кӧрізімнең, омаларынаң даа, чоохтасчатхан оңдайларынаң даа уғаа тӧӧйлер.
- Іҷе-пабамның піс пизӧлеңміс: тӧрт оол, пір хыс. Тӧреебіс паза ӧскебіс Алтай аймаандағы Аршаннар аалында. Улуғ харындазыбыс амды тынағда, ол электрик полып тоғынған. Аның алтындағызы Аршаннарда музыка школазында істенген, амды ідок тынағда. Анаң парчам мин. Копьевта 1987 чылдаң чуртап парирбын. Минің соомдағы хыс туңмабыс имнег киреенең айғасча, ол Москвада. Герман сӧбіреде иң кічии, - чарыт пирген Пётр Гаврилович.
Аршаннар аалындағы Пётр Танбаев Копьев поселокта олаңай ла пол парбаан. Ағбанда ППС-та тоғынчатханда, ағаа Хызылчардағы милиция школазынзар кіріп алар ӱлӱс тӱскен. Полған ол кирек 1984 чылда. Анда ол тӧрт чыл ӱгренген. Анаң чиит специалистті Копьевсар милицияда тоғынарға ызыбысханнар, аймахтағы РОВД-да уголовнай тілегнің инспекторы поларға. Хаҷан-да андағ полған нооза: хайдар ызарлар, анда тоғын! Чоохтирға кирек, Пётр Гаврилович, милицияда служба иртіп, Орджоникидзе аймаандағы полік устағҷызына даа читкен. Пӧзік ӱгредігні Омсктағы милицияның пӧзік школазында алған, заочно. Тынаға 2002 чылда сыххан. Ол - запастағы майор. Аның ипчізі Пии аймаандағы Хойбал аалдаң. Хоных хон салғаннар 1987 чылда. Анаң хадох Копьев поселоксар чуртирға килібіскеннер. Танбаевтер ирепчі ікі оол ӧскір салған. Улии Алтай аймаандағы Хубачар аалда ідӧк істезіг киреенде істенче. Кічии іҷе-пабазынаң хада. Ол чайаачы тоғыснаң айғасча, сомҷы полча.
Пётр Гаврилович, милициядаң сығыбысхан даа полза, Копьевтох чуртирға паза аннаң андар тоғынарға халған. Пастап ол аймах кінінде орныхчатхан «Росстрах» пірігісте істенген, анаң, ӱс чыл пазынаң, аны Орджоникидзе аймаандағы алтын аныҷаң компаниязар хығырып алғаннар. Амды ол анда хадағҷылар пӧлиинің устағҷызы полча.
Пётр Гаврилович ідӧк орындағы чонның халых чуртазында ӧткін араласча. 2018 чылның июньынаң сығара, тізең, ол Орджоникидзе аймаандағы хакас чонның улуғлар чӧбінің кнезі полыбысхан.
- Школа тоосхан соонда мағаа хайдар-да ӱгренерге кіріп аларға киліспеен. Тоғынғам. Анаң армияа парыбысхам. Служба иртібіскен соонда істеніс чолымны Ағбанда Одіктер тікчең «Сойан» фабрикада узаратхам. Олаңай тоғысчыдаң пасха, общежитие чӧбінің кнезі полғам паза фабриканың комсомол пірігізінең устаам. Милицияда даа мин халых тоғызынаң кӧп айғасхам. Аннаңар ол кирек мағаа тың чағын. Ирткен чыл Орджоникидзе аймааның пазы Алексей Попков мині позынзар хығырып алған. Піс аннаң хада милицияда тоғынғабыс. Анаң ол орындағы хакастарның улуғлар чӧбінің кнезі поларға мині чӧптеен. Пір чыл артиинаң кнесті таппинчаттырлар. Соонаң республиканың Улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Воронин кил парған. Сан пирістіг чыылығ паза кнеске табығлар иртірген. Аймахтағы хакастар мині таллап алғаннар. Амды мағаа чоным киртінізін чахсы толдырарға кирек, - узаратхан чооғын Пётр Танбаев.
2011 чылда Орджоникидзе аймаандағы Майрастар аалында аймах пазы полған Анатолий Тайченачевтің кӱстенізінең хакас чонның культура кіні азылған. Аның устағчызына Татьяна Владимировна Канзычакова турғызылған. Аннаң хада ӱс специалист тоғынып пастаан. Оларның сағынған сағыстары ипти ле толдырыл сыххан полғаннар. Хакас чонның ӱлӱкӱннерін иртірері кибірге киріл париған. Ипчілернің паза иреннернің «Чазы ӱннері» чайаачы ӧмезі тӧстелген. Че нинче-де тус пазынаң аны чабысханнар. Специалисттер тоғыс чох халғаннар. Аннаңар Пётр Гаврилович, кнеске табылғандох, аны нандыра айландырарынаң айғазып пастаан. Орджоникидзе аймааның, республика устағ-пастаанзар айланған. Хакасияның Улуғлар чӧбінің кнезінзер пір ле хати чӧрбеен. Газета-телевидение пастыра нинҷе-нинҷе хати чоох тутхан.
Мындағ тоғыс тиктең не иділбиндір. Кнес Пётр Танбаевтің кӱстенгенінең Орджоникидзе аймаандағы Майрастар аалында орныхчатхан хакас чонның культура кіні 2019 чылның 1 январьынаң хатап ізиин азыбысхан! Чоохтирға кирек, ол аймахтағы культура пӧлиинің хайиинда. Аннаңох сығара кінде тоғынар тӧрт кізее орын пирілген. Устағҷызы, тізең, Татьяна Канзычаковаох полча.
- Тус табырах алысча. Копьевсар наа ла килгенде, хакастар анда чуртабинчатханта тӧӧй пілдірген. Чоныбыстың ӱлӱкӱн-пайрамнары пір дее иртірілбечеңнер. Хайди-да изі чох полӌаң. Тӱрчедең іле кӧр сыххам - хакастар мында пар: Майрастарда, Иргі Ӱӱсте, Хозаннарда, Сыралыт Ӱӱсте, Хуйулыт хайа аалда. Пір саринда хызыллар, пірсінде - хаастар. Че чоныбысты піріктірҷең орын, тізең, Орджоникидзе аймаанда чох полған. Аннаңар Майрастар аалында хакас чонның культура кіні азылғанда, тың ӧріністіг полған. Аның ӱчӱн улут алғыс Анатолий Тайченачевке, Юрий Чертыковха паза ол кирекке ідӧк улуғ хозым иткен чир-суғҷыларыма. Пӱӱл піс аны нандыра айландырып алдыбыс. Амды аймахтағы хакас чонның культуразын тилідер тоғыс узарадылар, - ізендірген Пётр Гаврилович.
Амғы туста аның паза пір сағыссырас. Копьев поселоктағы ортымах школаның устағҷызы Пётр Гавриловичсер сығдыраттыр. Школазар хакас тілі ӱгретчізі киректелче тіптір ол. Амды улуғлар чӧбінің кнезі пос тілін чахсы пілчеткен, ыраххы аалда чуртир кӧңніліг кізіні кӧрглепче. Хости ааллардағы ӱгретчілернің прайзынаң даа чоохтасча, чӧптепче. Хайди мындағ оңдайнаң тузалан халбасха! Арса, «Хабар» газета хығырығҷыларының аразында даа андағ кізі табыл парар тіп ізенче Пётр Гаврилович.
- Паза піс Орджоникидзе аймаандаты хакас чонның улуғлар чӧбі президиумының араласчыларының санын хозыбысхабыс. Алында читӧлең полғаннар, амды 15 кізі. Ноға іди алғыдыбызарта чаратхабыс?Пірее чыылығ-тоғазыға читі кізінің тӧрті килзе, анда Орджоникидзе аймаандағыларның 50 %о-ті араласхан тіп санал парча. Че ол сан най асхынах нооза. 15 кізінің чарымы, тізең, ікі хати кӧп. Харахха кӧріндіре, - хосхан устағчы.
Аймахтағы улуғлар чӧбі президиумының ӧӧн пӧгіннерінің пірсі - аймахта хакас чонның ӱлӱкӱн-пайрамнарын иртір турары. Амды олар Чыл пазы ӱлӱкӱнге тимнен парчалар.
- Пір сағыс пар. Тун пайрам республика синінде ікі чылда пір хати иртірілче нооза. Анда прай аймах-городтар араласчалар. Хакастарның ол ӱлӱкӱнін чағын орныхчатхан аймахтар аразында иртір турарға ноға чарабас? Чыл сай алызып, чізе. Кӧзідімге, пастағы чылында Орджоникидзе паза Шира аймахтары пу улуғ пайрамны таныхтирлар. Анаң Таштып, Асхыс аймахтары аны хада-пірге пос оңдайынаң ӱлӱкӱннирлер. Пістің аймахта паза Ширада Тун пайрамны иртірерте килістіре чирлер пар. Піліп тілезе, таллап аларға чарир ла тіп санапчам, - ӱлескен сағыстарынаң Копьев аалның чуртағҷызы.
Хакасияның иң ыраххы аймаанда чурттығ чон ідӧк республиканың саблығ чайаачы ӧмелерін, артисттерін удаа удурлирға пӧгінче.
- Хакас культуразынаң палғалыстығ концерттернең килерге сағыстығларға піс хаӌан даа ӧрінербіс. Че улуғ сурыныс полар. Чарлағларны олаңай ла хыспасха, оларны прайзы хығырбинча нооза. Аннаңар кӧнізінең піссер, орындаты улуғлар чӧбінзер, айланарға чарир. Піс, полған на аалзар сығдырадып, чонны концертке хығырарҷыхпыс. Оортах ааллардағы чонны, оңдай табылза, машина даа чаллап ағыларчыхпыс, - теен Орджоникидзе аймаандағы хакас чонның улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Танбаев.
Пір сӧснең, наа табылған кнестің чуртасха кирер сағыстары асхынах нимес. Ол ідӧк аймахта хоза ахча тоғынарына кӧстег итче. Хайди? Иң пастап, ус холлығларны чыып, хакас кип-азаан тігерге, нинҷідең поғо-чазанчыхтар тимнирге ӱгредіп аларға. Анаң, аймах кӧзідіглерге ал чӧріп, алай аймахсар килген туристтерге оларны садарға.
Мындағ чапсых тоғазығ соонда мин Пётр Гавриловичтең сурыбысхам: «Копьевта илееде чыллар чуртап париған кізі хайди пос тілінең матлама чоохтасчазар?»
- Мин хакас аалда, тоң хакас сӧбіреде тӧреем, ӧскем. Тілім - минің ханымда! Мин аны ундударға, аннаң чоохтаспасха пӧгін турғыспаам хаҷан даа. Орджоникидзе аймаанда чуртап, мағаа аның сілии-пайын аларға уламох чахсы оңдайлар пирілчелер. Хайзынаң мин хызыллап чоохтассам, ікінҷізінең хаастап тіл алысчам нооза. Хости пос кізізі чох полза, позым алынҷа хакас тілінең чоохтас чӧрчем. Хайда даа чуртаза, пос тілі паза пос чоны мағаа иң аарлығ, - нандырған ол мағаа.
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы