«ТИРӀГЛӀГ, НАРКОТИКТІГ КАРАВАННАРНЫ ПОЗЫТПАСХА»
05.02.2019
Хабарлар
Афганистандағы чаада араласхан Вадим ТОДЫБАЕВ
Чарлалбаан чаа. Пӱӱл 15 февральда Совет Армиязының халғанӌы чааӌылары Афганистаннаң сығарылғанына 30 чыл толча. Андағы чарлалбаан чаада пістің кӧп чир-суғӌыбыс араласхан
АФГАНИСТАНДАҒЫ ЧААДАҢАР ХЫСХАҶАХТИ
Совет войсколарын Афганистанзар кирердеңер чарадығ 12 декабрьда 1979 чылда КПСС-тың ЦК Политбюрозының чыылиинда алылған. Пу хазнада гражданскай чаа пасталчатхан, США паза НАТО-ға кірчеткен хазналар постарының войсколарын андар кирерге сағыс тутханнар. Аннаңар піске, оларны позытпин, пуруннабызарға кирек полған. Улам Афганистанның устаа, полызығ сурып, СССР-зар кӧп хати айланчатхан. Пістің хазнаа позының ӱстӱнзархы хырығлары хыринда НАТО-ның войсколары полары кирек чох полған.
Іди совет войсколары, Афганистандағы гражданскай чааға кире тартылып, аның араласчызы пол парғаннар. Ол чаада правительство армиязынаң тоғыр тирігліг оппозиция (оларны моджахедтер алай душманнар адаӌаңнар) кӱрезіг апарған. Анда хазнадағы ӱлгӱ ӱчӱн кӱрезіг парған. Душманнарға чаада США-ның чаа специалисттері, ідӧк Пакистанның ӧнетін службалары полысханнар.
25 декабрьда 1979 чылда совет войсколары ӱс чолӌа Афганистанзар кіріп пастааннар. Ідӧк Кабулдағы, Баграмдағы, Кандагардағы аэродромнарзар десанттар ызылған. Совет войсколарында 40-ӌы армияның частьтары, авиация, алынӌа бригадалар паза полктар полғаннар. Пу чаа 1979 чылдағы 25 декабрьдаң 1989 чылдағы 15 февральға теере 2238 кӱн парған. Итсе, чаа анда ам даа парча.
Совет войсколары Афганистанда полғанын тӧрт чардыхха чарчалар: 1979-1980 чылларда пістің войсколар, гарнизоннарда полып, аймах объекттерні хадарғаннар; 1980 - 1985 чылларда, афган войсколарынаң хада чаалазығлар апарып, Афганистанның армиязын тыыдарында хабасханнар; 1985-1986 чылларда афган войсколарына ӧӧнінде авиациянаң, артиллериянаң паза саперларнаң полысханнар, спецназ хырығ озаринаң тиріглер, наркотиктер ағылчатханнаң кӱрезіг апарған; 1987 - 1989 чылларда афган войсколарына полызығ узарадылған, совет войсколарын Чир-суунзар айландырарынӌа тимненіс пасталған.
Женевада иділген чӧптезіг хоостыра совет войсколарын 15 майда 1988 чылда Афганистаннаң сығарып пастааннар. 15 февральда 1989 чылда прай совет войсколары пу хазнадаң сығарылғаннар. 40-ӌы армияның чааӌыларын аннаң сығарарынаң устаан Афганистанда полған совет войсколарының халғанӌы командующайы генерал-лейтенант Борис Громов. Пу чаада Совет Армиязы 14427 кізі чідірген, КГБ - 576 кізі, МВД - 26 кізі. Ідӧк анда 53 муң азыра чааӌы палығлатхан паза контузия алған. Афганецтернің чідіріглері пір-ікі миллионӌа кізее тиңнелген (орта сан чоғыл).
ПАБАЗЫНЫҢ ЧОЛЫНҶА
Хайди чоохталған, пістің илееде чир-суғӌыбысха Афганистандағы чааны иртерге киліскен. 1980 чылларда срочнай службаа хығыртылған оолларға андағ ӱлӱс тӱскен. Мында чоох парар ол чаада хатығ сыныхтағ ирткен Вадим Алексеевич Тодыбаевтеңер. Афганистандағы чаа аның чуртазына кӧнізінең теелген, армия службазы соондағы чуртазын саңай алыстырған. Ол, чаада палығладып, аннаң кинек айланған.
Че мында аның чуртас чолынаңар кӧмес искір пирерге кирек. Піс, ӧнетін Асхыссар парып, Вадим Алексеевичнең чоох алысхабыс. Ол Ағбанда 1966 чылда тӧреен, іӌезі Маргарита Кононовна (Кидиековтар хызы) Ағбандағы ӱгретчілер институдының биология паза химия факультедінде ӱгренчеткен. Пабазы Алексей Корнилович Тодыбаев (ам изен нимес) Чоғархы Асхыста зоотехник, анаң Асхыста ӧӧн зоотехник полған. Алексей Корниловичті Истегі совхозтың директорына турғысханнарында, сӧбіре андар кӧс парыбысхан.
- Мин, Истегі ортымах школаны тоозып, пабамның чолынңа парарға сағыс тудыбысхам. Аннаңар, Хызылчарзар парып, анда аал хонии институдының зооинженерлер факультедінзер ӱгренерге кіріп алғам. Че пастағы курсты тоосханымда, мағаа военкоматтаң повестка килген. Іди 1985 чылда, пір ле чыл ӱгренген соонда, мині Совет Армиязында срочнай служба иртерге хығыртыбысханнар, - аар тын салып, чоохтаан Вадим Алексеевич.
Іди чиит оол Горьковскай областьтағы (амғы Индіркі Новгород облазы) Арзамас городта пол парған. Анда атомнай промышленность предприятиелері тоғынча. Арзамаста чааӌыларның ӱгредіг частьында чиит чааӌыларны связисттерге ӱгреткеннер. Ӱгредіг часхыдаң кӱскее теере узарадылған. Командирлер кӧнізінең чоохтааннар: «Сірерні Афганистанзар ызарға тимнепчелер». Пу частьта ӱгредіг ирткен связисттерні, Афганистаннаң пасха, ідӧк Кубазар, Германиязар ысчатханнар.
АФГАНИСТАН, КАБУЛ...
Ӱс ай ӱгренген соонаң, ӧнетін связь батальонын тӧстеп, Афганистанзар чол тударға приказ пирілген. Анда алтынӌы чылы чаа парчатханын прайзы пілген. Че приказты толдырарға кирек, армияда аны ӱзӱрбинчелер.
- «Интернациональнай полызығ пирерге, піснең нанҷы полчатхан чонға полызарға парчабыс. Афганистанның правительствозы Совет Союзынзар полызығ сурып айланча», - замполиттер піске тееннер. Іди пісті Афганистанның столицазы Кабулзар читіргеннер. Город хыринда ӧнетін связь батальонына алынҷа точка тимнелген. Анда уғаа кӱстіг радиостанциялар турғызылған. Точканың ӱстӱнңе пасха чирдең кӧрінмес маскировка сетьтері тартылых полған, - чооғын узаратхан Вадим Алексеевич.
Аның чооғынаң, ибіре хуу чазы паза ағастар чох, хайалығ тағлар ла полған. Связисттерге разведчиктернең пик палғалыс тударға пӧгін турғызылған. Армияның Ӧӧн разведка управлениезінің разведчиктері Афганистан паза Пакистан аразындағы хырығларзар чӧрӌеңнер. Пакистаннаң моджахедтерге тирігліг, ух-тарлығ, наркотиктіг караваннар ысчатханнар. Разведчиктер, оларны таап, хайда иртчеткеннерінің координаталарын искірчелер. Авиация, кӧдіріліп, бомбалар тастап, ракеталар позыдып, андағ караваннарны чох итчең. Кирек полза, ырахха атчаң артиллерия даа тоғынып пастаӌаң. Іди разведка ӧмелері караваннарға «аңнаӌаңнар». Связисттер прай частьтарнаң палғалыс тутчалар.
- Чирні хазып, окоптар идерге, блиндажтар пӱдірерге, антенналар тартарға киліскен, че душманнарнаң кӧнізінең атызарға киліспеен. Ибіре атыстар, чара чачырастар сыбыра полҷаң. Іди мин анда пір чыл азыра, 1986 чылдағы декабрьға теере, служба ирткем. Кинен полып, пазымнаң палығлат салғам. Аның сылтаанда мині нандыра Чир-суумзар ызарға чаратханнар. Миннең хада анда аймах нациялығ чааҷылар служба ирткеннер: украинецтер, молдаваннар, казахтар, узбектер паза даа пасхазы. Піс ам даа, удур-тӧдір сығдырадып, чоох алысчабыс, - Афганистанда полғаннаңар Вадим Алексеевич чоохтаан.
ЧАА ІСТЕРІ
Ибзер айланчатса, хайдағ даа кізінің кӧңні кӧдірілче, улам армиядаң, ағаа хоза чаадаң айланчатса. Вадим Алексеевич 1986 чылда декабрьда ибінзер Ис аалзар читкен, Наа чылны анда туғаннарынаң хада удурлаан. Ибде тоғыс чох одырбин, ол совхозта диспетчер тоғызына кіріп алған. Іди пір чыл тоғынған соонаң, ӱгредиин узарадарға сағыс тудып, пазох Хызылчарзар чол тутхан. Аны аал хонии институдында 2-ӌі курсха алғаннар. Ӱгренерге хатап кірерінде пір дее тудығ чох полған. Армиядаң, улам чаадаң айланған кізее хайдағ тудығ полар...
Институтты Вадим Тодыбаев 1991 чылда маңнаныстығ тоосхан. Анда ӱгренчедіп, Минсуғдаң килген Людмила Дятлованаң танызып алған. Кӧӧленісчеткен чииттер наа сӧбіре тӧстееннер. Ӱгредіг тоозылғанда, чиит сӧбіре Хакасиязар айланча. 1990 чылларда ниме полғанын прайзы пілче, «хал чылларда» хазнада прай ниме изелчеткен, тоғыс чох полыбысхан. Чииттер Асхыста тохтабысханнар, Вадим Алексеевич тура пӱдіріп пастаан. Ипчізі Людмила Викторовна садығӌы полып тоғынған, Вадим Алексеевич аймах тоғыстар таап алӌаң, хадағӌы даа поларға киліскен. Ибде мал-хус тутчатхан сылтаанда ла, сӧбіре хайди полза чуртаан.
Чуртас сала иптел сыхханда, Людмила Викторовна орындағы военкоматсар тоғысха кіріп алған, Вадим Алексеевич, чаада палығладып, II группа кинегі полча. Ол ам даа пазы ағырып ирееленче, Афганистандағы чаа андағ іс артысхан, чуртазына тееліп, аны саңай алыстыр салған. Амды аның чир участогында ікі тура турча, іӌезін ол позынзар ағылып алған.
Тодыбаев ирепчі ӱс оол ӧскір салған, ікізі ам пос алынӌа чуртапча, кічии паба-іӌезінең хада, ол - 9-ӌы класстың ӱгренӌізі. Вадим Алексеевичтің сыйыхтарынаңар чоохтаза, медальлары илееде, ӧӧнінде олар Тирігліг кӱстернің, совет войсколарын Афганистаннаң сығарғанының пайрамнығ чылларына чарыдылғаннар. Ідӧк алғыстапчатхан афган чонның медальы пар.
Асхыс аймаанда ла Афганистандағы чаада араласхан 32 кізі саналча. Олар, чыл сай 15 февральда чыылызып, хатығ чылларны сағысха кирчелер.
СӦС СОО: Кирек полған ма пістің хазнаа мындағ чаада аралазарға? Мында кӧрістер аймах-пасха полар. Политика саринаң кӧрзе, хазнаа ол кирек тее полған полар. Ол туста прай чуртаснаң КПСС устаан, ағаа Афганистанда позына чағын ӱлгӱ турғызарға киректелген. Че ноға оларның сағыс-кӧрізі ӱчӱн мынҷа кізіні чідірерге кирекпіс? Нинче кізінің чуртазын ол алыстырған, кӧп кізее чобағ ағылған.
Автор :
Николай СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде