ИСТӀГ ААЛЫМ ПОЛБААН ПОЛЗА, КӰЛӰК ЧОНЫМ ПОЛБАСЧЫХ
15.02.2019
Хабарлар
Алахтайлар аал чӧбiнiң пазы Леонид ЧАПТЫКОВ
ХОЙБАЛ РОДЫНЫҢ ЧИРІ
Хойбал аал уғаа сіліг паза истіг чирде орныхча. Оң саринаң Ағбан суу ахча, ағастар ӧсче, сол саринда, тізең, тағлар хасхайысча паза чазылар чайылча. Андар чидіп алар ӱчӱн, аймах кінінең сығара 90-ҷа километр тобырарға кирек. Ол - хакас аал. Хайдағ чылда тӧстелгенінеңер пӱӱн пірдеезі орта чоохтап полбинча. Пілдістіг, мының алнында анда Хойбал родының аалы туртыр. Ідӧк хай пірее танығлардаң, полған тустар, хаҷан пу аалны род пазы адынаң Миткон тічең полтырлар. Ол кічіг аалыҷахта школа тӧстелген соонда андар хости чурттығ ааллар тартыл сыхтырлар. Ол - Хара суғ, Онан аал, Матвей аал, Малакан, Айдолаев, Сибалны, Хойбал, Чичин. Колхоз пӱткелекке, ол аал чуртағҷылары кӧп мал тутчаң полтырлар. Полған на сӧбіре 50-ер саалчатхан інек, 300-ер хой, 30-ар ат тутчаң полтыр.
Ол тустаң пеер кӧп ниме алыс парған, че аал чуртағҷылары маллар тударын ам даа тастабинчалар. Анзын чазаа толдыра маллар киречілепчелер.
КӰСТЕНӋІК ЧОН ЧУРТАПЧА
Тасхар 30 градус соох. Ибіркі чир-чайаан харнаң чабынып узупча. Мындағ соохта хусхаҷахтар даа тапсаспинчалар. Аалдағылар иртен иртенӧк, пестерін одынып, иб аразында хайынып пастапчалар. Олғаннар, соохха кілебин, арғыстарынаң ойнирға маңзырап, школазар чӱгӱрчелер. Піс, машиналығ ойлатчадып, пастап Алахтайлар аалынзар кірібізіп, аал чӧбі пазы Леонид Чаптыковнаң чоохтазып аларға чаратхабыс.
Леонид Семёнович 2017 чылның февраль айынаң сығара аал чӧбінің пазы полып тоғын парча. Мындағ нандырығлығ тоғыста істенерге ағаа орындағы чон чӧлег полча. Ол, пісті чылығ удурлап, позынаңар паза аал чуртазынаңар хысхаҷахти чоохтап пирген.
- Минің тӧреен-ӧскен чирім Алахтайлар аалы полча. Мында олған садынзар чӧргем, школа тоосхам. Пабам Чаптых аалда ӧскен, ічем - Хойбалда. Олар, хоных хон салып, Алахтайлар аалында чурт салынғаннар. Школа соонаң Хакас хазна университедінің аал хонии институдында налог паза налогооблажение кӧстегҷе ӱгренгем. Пӧзік ӱгредіг алған соонаң армия службазын ирткем. Анаң Асхыстағы ӱгредіг управлениезінде бухгалтер полып тоғынғам. Соонаң геодезистке ӱгреніп, ол профессияҷа Ағбанда істенгем. Сӧбіре тӧстеп, чир-суумзар айланғам. Амды хада хонғанымнаң мында чуртап, ікі пала ӧскірчебіс - искірген ол.
Алахтайлар аал чӧбінзер пис аал кірче: Алахтайлар, Чаптых, Ут, Салғын, Хойбал. Леонид Семёнович полған на аалның сидіксіністерін, хомзыныстарын чахсы пілче. Че пістің чорығыбыс Хойбалзар полған.
- Хойбал - хакастар аалы. Пічік хоостыра аалда 300 азыра кізі саналча, че сынында 200 азыра ла кізі чуртапча. Аал чуртағӌыларының саны кӧптеңер, Хойбал Хакасияның кічіг паза ыраххы аалларын тилідер программаа кирілбеен. Наа кирілчеткен сӧп-сап реформазы хоостыра піс аалда бункерлер турғызар орыннар тимнеп салғабыс. Региональнай оператор анда сӧп-сап тастаҷаң бункер турғызарға кирек. Че оларны аалзар ам даа ағылғалахтар. Хойбалда ынағ, кӱстенҷік чон чуртапча. Олар удур-тӧдір хабасчалар. Уйан чуртапчатхан алай іскее кір парған сӧбіре чоғыл. Чон пос кӱзінең чуртирға кӱстенче. Анда тӧрт фермер аал хониинаң тӱзімніг айғасча. Ідӧк оларның піреезі, идінҷек полып, аалда садығ тураларын тутча. Полызығ кирек полза, олар хаҷан даа піске хабасчалар. Светлана Ивановна Толмачева Наа чыл иирін чонға иртірерінде піске матап полысхан. Ол пос ахчазына олғаннарға паза улуғларға сыйыхтар тимнеен. Ідӧк Наа чыл иирін иртірерінде садығҷы Мира Валерьевна Майнагашева ӧткін араласхан. Клуб устағҷызы Вячеслав Петрович Кочелоров матап хабасхан. Олар полбаан ползалар, аал ӱлӱкӱні чох халарчых.
Полған на аалда хайдағ-да сидіксіністер пар. Хойбалда, улуғ хомзынысха, пасталығ школа ам даа читіре пӱдірілбин турча. Тыхтағ тоғыстары аннаң андар хаӌан узарадыларын мин чоохтап таа полбаспын. Ідӧк аалдағы орамаларда чарытхы тартыбызарға кирек. Ирткен чылда піс нинче-де фонарь турғысхабыс. Пӱӱл ол тоғыстарны аннаң андар узарадарға пӧгінчебіс. Хойбалда олған асхынах нимес. Чайғызын уламох кӧп пала аалда чыыл парча. Че олған площадказы чоғыл. Піс, аалдағыларнаң чӧптезіп, олған площадказының проектін тимнеп салғабыс. Аны піс клубтаң ырах нимес орныхчатхан паркта пӱдірерге сағынчабыс. Андох Илбек Ада чаа ветераннарына Хумартхы тас турча.
Ідӧк Хойбалның чуртағҷылары. аалда наа клуб пӱдіріл парған полза, матап ӧрінерчіктер. Иргі Культура туразы 1970 чылда пӱткен. Хаҷанох пӱдірілген клубтың стенелері іріктеп парғаннар. Аннаңар, нинҷе дее пес одынзаң, клуб чылыбинча, - таныхтаан ирен.
Леонид Семёновичнең чоох-чаах аразында ирткен часхыны сағысха киргебіс. 2018 чылда аал тастынча ахчатхан Ут суучах тасхан. Ол, кічіг сууҷах таа полза, часхызын илееде хозыл парып, федеральнай трассаны чуубысхан. Чуртағчыларның ӧрінізіне, чайылған суғ аалзар читпеен. Таныхтирға кирек, ирткен чылда Утыҷах (аалдағы чон суғны іди адапча. - Авт.) позының кӱзін орындағы чонға ікі хати кӧзідерге маңнанған. Че аал ибіре хаҷанох пӱдірілген дамба суға аалзар кірерге оңдай пирбеен. Аал пазы Л.С.Чаптыковтың таниинаң, Хойбал хыриндағы дамбаның узуны 15 километрге читче. Хакасияда ол иң узун дамбаларның пірсі полча. Часхыда ол аалны суғдаң чахсы арачылапча.
КЛУБТА ЧУРТАС «ХАЙНАПЧА»
Аал хайда орныхча ни? Хайдағ тағлар аны ибірче? Минің хараам алнында хатабох хысхы чазылар хоосталча. Кӧзенексер ле кӧріп, сизінмин дее халғам, хайди Хойбалзар читкебіс. Аал чазы чирлерде орныхчаттыр. Машинабыс чалбах орамаҷа ойлатча. Турыбызып, ибіркі тураларны харапчабыс. Тураларның тастындағы кӧрімі иптіг. Сиденнері сырлалых. Піреезі туразын нааҷылапча. Аалда андағ хоостар кӧрінчетсе, чахсы! Че клуб хайда полчаң? Кӧрзебіс, чолның сол сариндағы туралар кистінде ідӧк орама пар чіли пілдірче. Піс ..андар парарға чаратхабыс. Ӱр дее полбин, клубсар читтібіс. Ол иргі дее полза, тастынаң иптіг кӧрінче. Че аны хаҷанох пӱдіргеннеңер, чирге чаба «ӧс парған» кірлес «чоохтапча». Культура туразының ізиин асханда, палалар табыстары истіле тӱскен. Кӧрзем, клубха толдыра палалар чыыл парып, меспектіг хоккей ойнапчалар. Хайдағ чапсых! Олғаннар, компьютер кистінде одырбин, чыылызып, кӱремчікнең меспек соонча чӱгӱр чӧрчелер. Клуб істінде пӱлес. Олар минзер дее хайбин ойнапчалар. Мині мында аалдағы библиотеканың тоғынҷызы Лариса Николаевна Уксекова, клуб устағҷызы Вячеслав Петрович Кочелоров паза аал старостазы Ольга Николаевна Кобрякова удурлааннар. Клуб істінде соох полтыр. Аннаңар прайзы чылығ тонан салтыр, неке. Піс тӧртӧлең, палалар суум-саам полчатханын кӧріп, библиотеказар парарға чаратхабыс. Пір оолағас, пістің париғаныбысты кӧріп, піске ізік ас пирген. Мин, кӱлімзіреп ала, ағаа алғызым читіргем. Ол, пазын икіп, аннаң андар хоккей ойнирға чӱгӱрген.
ОЛҒАННАРНЫҢ ӦРІНІЗІ
Библиотека клуб істінде орныхча. Аннаңар анда даа чылығ полбаан. Хайди мындағ соохта Лариса Николаевна тоғынча полҷаң? Че хайди идерзің, соох таа полза, тоғынарға кирек. Пастап ачых-чарых ипчінең - библиотеканың ээзінең - чоохтазып аларға чаратхам. Ол мында пір чыл істен парир.
- Мин 14.00 частаң 17.30 часха теере тоғынчам. Олғаннар кӱннің сай библиотеказар книга хығырарға килчелер. Пістің аалда Интернет чоғыл нооза. Аннаңар олар пос тустарын книгаларға чарытчалар. Кӧрчезер, хайди олар ойнапчалар. Піс, кічіг полғаныбыста, ідӧк ойнап турғабыс. Школада ӱгренчеткеннері ӧӧнінде программа хоостыра книга алып хығырчалар. Чайғызын даа олар пеер килчелер. Ідӧк мин, мероприятиелер иртірчетсем, оларны библиотеказар хығырчам. Улуғлар ӧӧнінде хысхызын книга кӧп хығырчалар. Чайғы - аалдағыларға маң чох тус. Ипчілер хыныстаңар романнар хығырчалар, иреннер - детективтер. Фантастика оңдайнаң пазылған книгаларны Валерий Шулбаев хынып хығырча. Пар пістің аалда ууҷа Любовь Чичинина, хайзы Пушкиннің кибелістерін кӧрбин чоохтирға ӱгренче. Ол сағызы пик ползын тіп кибелістерні ӱгренче осхас, - тоғызынаңар чоохтаан ипчі.
Сизінгенде, библиотекада ӧӧнінде иргі книгалар, наалары пеер асхынах читче осхас. Хакас тілінең книгалар парох. Че олар ідӧк иргілер. Андағ даа полза, олар орындағы чонның пос тузын чазапчалар.
ТАҢДАҒЫ КӰНЗЕР ІЗЕНІСНЕҢ
Ольга Николаевна Кобрякова аал старостазы ікі чыл полча.
- Пістің чуртағчылар, пасха ааллардағыларнаң тиңнестірзе, хомай чуртабинчалар. Кӧбізінің машиналар паза тракторлар пар, чуға чуртапчатхан сӧбіре чоғыл. Полған на сӧбіреде ӱс-тӧрт пала ӧсче. Селигеевтернің сӧбірезінде читі пала. Олар мал-хус тутчалар. Пір сӧбіре пала алып ӧскірче. Орындағы чон чайғызын чистектер тееріп, парыс итче, - чоохтаан ол.
Ольга Николаевна - ачых-чарых кӧңніліг ипчі. Ол пис паланың іҷезі полча. Улуғлары іҷе-пабазының уйазынаң «учух» парыбысханнар. Ікізі ам даа школаа парғалах. Аның таниинаң, хысхызын олғаннар пуста ойнапчалар. Че конькилер прайзының чоғыл. Аннаңар олар теестезіп пусча чыл чӧрчелер. Ипчінің чооғынаң, аалда тӧрт сӧбіре фермер полча: Капсаргиннер, Чебочаковтар, Кыжинаевтер, Толмачевтар. Ідӧк ікі сӧбіре аалда садығ туразын тутча: В.П.Кочелоров паза С.И.Толмачева.
Клуб устағҷызы Вячеслав Кочелоров аал чуртазында ӧткін араласча. Аннаңар чуртағҷылар андар сурыныснаң удаа айланчалар. Чир-суғҷыларынаңар ол поғдархаснаң чоохтапча:
- Пістің аалыбыста кӱстенҷік улус чуртапча. Наа школа пӱдіріл парған полза, чахсы поларҷых. Чуртағҷылар школа аннаң андар пӱдірілеріне ізенминчелер дее. Ирткен чылда пір ле пала 1-ғы классха парған. Чииттерге аалда тоғыс чоғыл. Че чайғы туста олар, пасха аймахтар кіннерінзер алай Ағбанзар парып, ахча тоғынып алчалар. Холларын пос салбин, парыс идіп алар оңдай тілепчелер. Аннаңар мин амғы чииттерні махтапчам. Оларны кӧріп, кізінің кӧңні кӧдірілче. Піреезі ааллар 30 - 40 чыл пазынаң чіт парар тіп санапча. Мин, чииттерзер кӧріп, пістің аалның таңдағызынзар ізеніснең кӧрчем.
ШКОЛА ПОЛЗА, ААЛ ДАА ПОЛАР
Аал ортызында хызыл кірпистең пӱдірілчеткен наа тура турча. Че чағын пастырзаң, сизінчезің, андағ ла наа полбиндыр ол. Школа полҷаң тура, читіре пӱтпин дее, изеліп пастабыстыр. Тура тӧзінде чіктер кӧрінче, турғызылған кӧзенектернің дее, хайзы харах чох турча. Школа 2011 чылда пӱдіріліп пасталған, че кинетін тоғыс турыбысхан. Амды андар чуртағҷылар улуғ тыныснаң на кӧрчелер. Хаҷан-да ол аал чуртазына ізеніс пирчеткен тура полған, че кӱннің сай ол ізеніс туранаң хада изелче.
Наа школа пӱдірии - аалның ӧӧн ағырсымнығ сурии. Амғы туста Хойбалдағы пасталығ школа магазин полған турада орныхча. Пілдістіг, ол олғаннарға піліс пирчең орын нимес. Пӱӱнгі кӱнде анда 16 пала ӱгренче, ідӧк 6 пала школа алнындағы группазар чӧрче. Оларнаң ікі ӱгретчі паза воспитатель айғасча. Хойбалдағы школа Алахтайлардағы ортымах школаның филиалы полча. Аның директоры - Ольга Алексеевна Чаптыкова. Ол піске Хойбалдағы школаның сидіксіністерінеңер чоохтап пирген.
- Школада суғ алҷаң орын даа чоғыл, ісчең суғны піс ӱгренҷілерге кӱннің сай Алахтайлардаң тартчабыс. Анда столовайға алынҷа пӧлік кирек, амды олғаннар школа фойезінде азыранчалар. Класстар кічіг...
СӦС СОО: статьяны толдыразынаң хығырарға сағынчатхан улусха "Хабар" газетаа пазын салҷаң оңдай пар - 200 ле салковай чарым чылға. Пазыңар пу сылтағ чолына.
Автор :
Екатерина ИНДЫГАШЕВА, Ольга ТОМОЧАКОВА Сомнар Дмитрий СУНЧУГАШЕВТИ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде