ДИАЛЕКТ ТІЛЛЕРІН ТОҒЫНДЫРАРҒА
21.03.2017
Хабарлар
Чуртаста хайдағ даа тіл тиліпче. Тілде полчатхан алызығлар чонның чуртазынаң, андағы алызығларнаң пик палғалыстығ. Тілнің чардыхтарын алып алза, иң табырах аның лексика чардығы алысча. Ноға?
Чуртасха кірчеткен ниме-нооларны паза танығларны таныхтапчатхан сӧстер тузаланысха хада кіріп одырчалар, пасхазы, тізең, чуртастаң сых таа парыбысча. Кӧзідімге алза, халғанҷы 25 чылға чонның чуртазына илееде наа техника кір парған, аннаң хада аның чардыхтарын таныхтаҷаң сӧстер: компьютер, скайп, электроннай адрес, контакт, плазменнай телевизор, планшет паза аннаң даа пасхазы. Россия чонының халых чуртазында, тиксі Россияның пӱдізінде ідӧк алызығлар кӧп пол парған. Ол алызығлар халых-политика терминнерін хада ағылча. Іди тілге президент, демократия, бизнес, бизнесмен сӧстер кір парғаннар.
Алызығлар тілнің сӧстіг пайына ла теелбинчелер. Тілнің морфологиязында паза синтаксизінде ідӧк, піске пілдіртпин, алызығлар парча. Кӧзідімге, халғанҷы туста исчеңмін, кӧрҷеңмін формаларның орнына исчем, кӧрҷем формалар алғым тузаланылчалар, парарға итчем, кӧрерге итчем форманың орнына парахчам, кӧрекчем формалар кірче паза аннаң даа пасхазы. Тілде сӧстернің формалары пу оңдайнаң хызырылчатханы ідӧк чуртас оңдайынаң пик палғалыстығ. Амғы туста чуртас табырах парча, кізее дее тіл алызарға хысхаҷах формалар килістіре. Аннаңар тоғынчатхан тіл, піске пілдіртпин, пу саринзар алысча.
Че, чоохтирға кирек, мындағ алызығлар иң пастап диалект синінде парча, анаң, пола-пола килзе, наа формалар литература тіліне кір парчалар. Олох туста пілерге кирек,
хакас тілінің прай диалекттері пӱӱн пір тиң тоғынминчалар, аннаңар мындағ даа алызығлар прай диалекттерде парбинча. Кӧзідімге алза, сағайларның піреезінің чооғында палалар форманың орнына палар форма учурапча алай алып аларға форма албаларға формаа айланча, кӧп нимес сӧс кӧмес формада хаҷанох киректелче.
Тоғынминчатхан хайдағ даа тіл пір синде турыбысча. Че тіл тоғынчатса, ол чуртастағы алызығларға ӱндесче, аннаң хада тиліпче. Аннаңар диалекттернең чоохтасчатхан чон позының диалект чооғын хайди тоғындырар, ідӧк ол диалект тилир. Соонаң, тізең, андағы хай пірее алызығлар литература даа тіліне кірер.
Ол оңдайнаң, тілдегі алызығлар, пір саринаң, чонның чуртазындағы танығларны кӧзітче, пасха саринаң, тілнің, чонның чуртазында тузаланып, тиліпчеткенін таныхтапча.
Автор :
Лариса ЧЕБОДАЕВА, ХГУ-ның Хакас филология кафедразының ӱгретчізі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы