МОСКВАЗАР ВДНХ-ның ААЛ ХОНИИ КӦЗӀДИИНЕ ЧӦРГЕН.
22.01.2019
Хабарлар
Кізі ӱлӱзі. Федосья Никитична Татарова Орджоникидзе аймааңдағы Майрастар аалның улуғ частығ чуртағчызы полча
ЧАА ТУЗЫНДА ӰГРЕНЕРГЕ КИЛІСПЕЕН
Федосья Никитична Илбек Ада чаа тузында ӧскен паза істенген олғаннарның санына кірче. Ол 5 мартта 1931 чылда тӧреен. Аны Хозаннардағы аал чӧбінде пічікке киргеннер. Паба-іҷезі Никита Петрович паза Ирина Яковлевна Шандаковтар полғаннар.
Сӧбіреде алты оол-хыс полған. Иваннаң Кирсантий харындастар паза Тамара, Марина, Елена, Федосья пиҷелер ӧскеннер. Олғаннар іҷе-пабадаң ирте ӧкіс халтырлар. 1ҷелері Ирина Яковлевна ах чарыхтаң ирте парыбысхан. Пабалары Никита Петрович 1893 чылда тӧріптір. Ол ыраххы тустарда Хозаннар, Майрастар паза оларнаң хости ааллар Шира аймаана кірҷеңнер. Іди пабазының тӧреенінеңер пічікте Шира аймаандағы Хозаннар аалда тӧреен тіп пазыл партыр.
- Пабамны Илбек Ада чааға апарғаннар, 1941 чылда ағаа 48 час полған, - сағысха кирче Федосья Никитична. - Ол Шира аймаандағы чааҷылар комиссариадынаң хығыртылған.
Никита Петрович Шандаков 246-ҷы атығчы дивизиязының 914-ҷі атығҷы полкының рядовой чааҷызы полтыр. Ыырҷы уғының тынын 24 апрельде 1945 чылда ӱзібістір. Аны Чехословакиядағы Острава городтың Чааҷыларның пірге сыыраттарында чыып салтырлар. Пабалары паза хада хонғаны ӱрееннеңер «хара пічік» ипчізі Ирина Яковлевнаның адына килтір. Анда мындағ сӧстер полтыр: «Сірернің апсааңар паза пабаңар, Конгаров аал чӧбіндегі Хозаннар аалның чуртағҷызы полған рядовой Шандаков Никита Петрович, Социалистическай Чир-суубыс ӱчӱн чаалазып, чааҷылар присягазына сын полып, махачызын паза матырын кӧзідіп, чаалазығлар тузында 24 апрельде 1945 чылда чат халған».
Федосья Никитичнаның 1925 чылда тӧреен улуғ харындазы Иван Никитич Шандаков, 18 чазын толдыр салып, ідӧк чааға хабылған. Ол улуғ сержант полтыр, че 1944 чылның октябрь айында ізі чох чіт парған одыр.
Чаа пасталғаннаң олғаннарға ӱгренерге дее киліспеен. Федосья Никитична 1-ғы классты ла тоостыр. Аннаңар пічік хығырарға паза пазарға пілбинче, че букваларны таныпчам тидір. Ағаа хара кічігдең малда істенерге киліскен. Пастап ол пызоларның соонҷа кӧрчең, анаң інек сағчаң полған. Ағаа 12-ер інек саарға пирчеңнер.
- Чаа тузында 200 - 500 грамм халас ӱчӱн тоғынғабыс, - чоохтапча Ф.Н.Татарова. - Ол син халас пис кӱнге пирілчең. Че піс, астап, аны пір ле кӱнге чібісчеңміс. Тоғынмазаң, паек чох полар. Аннаңар, ӱгренмин дее, тоғынғабыс. Пістің сӧбіредең пір ле пиҷебіс пис класс тоосхан. Іҷе-пабабыс ах чарыхтаң ирте парыбыспаан ползалар, пісті ӱгредіп аларчыхтар тіп сағынчам. Уғаа хызығып чуртаабыс, хыстар ідӧк, тайғадағы аар тоғыстарда істеніп, хазыхтарын чідіргеннер.
Илбек Ада чаа тоозылғанда даа, сидік чыллар полған. Іҷемнің саринаң тай ағам 1947 чылда чайғыда ӱреен. Хомды тимнирге пір чарды даа чох полған. Андада иреннер иргі ікі сундухты, талап, піріктіріп, хомды чазап пиргеннер. Столын салҷаң ізіг чиис пызырҷаң тамах чох полған. Піс, пиҷелер, чазызар парып, сас муксунның сабын, ӱс киліп, столға салғабыс. Мындағ сидік чуртас полған.
МОСКВАЗАР ЧОРЫХ
1954 чыл полған. «Иргі Ӱӱс» совхоз малында інек сағҷаң полып, пӧзік чидіглерге читчеткен кӱлӱк постаң хысты устағҷылар Москвадағы Тиксі Союзтағы ВДНХ-ның аал хонии кӧзідиине ысчалар. Андада совхоз кнезі Семён Васильевич Ботин полған. Ол Ширадаң килген устағҷынаң хада Федосья Шандаковаа Москвазар парчатханнаңар чапсых хабарны искір пирерге чиде тӱстір. Андағ нимені исте, Федосья Никитична, парарға ынабин, кизе-тоғыр полған. «Мин пічік тее, орыс таа тілін пілбинчем! Хайди Москвазар парарбын!» - тоғырланған ол. Иреннер кӱлімзіреп ала аны чӧптеп алтырлар. Че постаң хыс, хакастар парбинчатса, нандыра килібізербін тіптір. «Ширазар парзаңар, анда хакастар полар, кӧрерзер дее», - ізендіргеннер аны.
Іди аалдаң ырах чӧрбеен кізі Москвазар чолға сыхтыр. Ширазар читкенде, тимір чол вокзалында сыннаң даа нинҷе-де хакас полған. Чочынған хыстың чӱрее андада амыраан. Оларның кӧбізі інек сағҷаңнар полған.
Федосья Никитичнаның, Москвадағы кӧзідігде аралазып, экскурсияларға чӧрген 260077 № путевказы ам даа хайраллалча. Анда, Москвазар читсе, орта тудынар, экскурсоводтарзар айланар правилолар пазыл партыр. Кӧзідімге, чолға азынада, путевкада кӧзіділген тусха Москвазар чидерге кирек полған. Паза олох путевкада аал хонии тоғынҷыларынзар айланыс пар: «Амғы туста чонның ӧӧн пӧгіні - социалистическай индустрияның ӧзізі тузында чағдапчатхан ікі-ӱс чыл аразына чон кирексіпчеткен товарларны хазнаа читкіҷе пирерге, ниик паза ас-тамах промышленнозын тилідерге. Колхоз паза совхоз тоғызында наука чидіглерінең кӧзідігде араласчатхан алнында парчатханнарның пілістерінең тузаланарға! Тиксі Союзтағы аал хонии кӧзідиинде аралазар ӱчӱн, социализм мариин алғыдарға!»
Оларны Москвада экскурсияларнаң хайдағ ла чирлерче ал чӧрбиндірлер. Кӧзідіглер ӧӧн павильоннаң пасха «Тамах», «Аал хонии механизациязы паза электрофикациязы», «Мал ӧскірері», «Тамах ӧскірері», «Яблах паза ӱӱчік тамаа» павильоннарында полғаннар. Пілдістіг, кӧзідігде араласхан чон пілістерінең ӱлескен. Пастағҷылар пасхазына кӧзідім полҷаңнар нооза.
- Ол туста ахча даа кӧп чох полчаң - чоохтаан ууча. - Москвадаң ибзер пірее чапсых ниме алып аларға сағыста даа чох полған. Че мин кӧгенекке ис паза улуғ нимес чорғанах алып алғам. Пістің хазнаның ӧӧн городында прай ниме хайхастығ пілдірген. Ізе, аалдағы иб-хазаадаң мал-хустаң пасха ниме кӧрбеенде, пас айланған тиирге чарир (хатхырча. - Авт.).
Пісті Ленин чуртаан Сокольники орынзар паза Мавзолейзер апар килгеннерін чахсы оңнапчам. Пічік пілчеткеннер чачынға экскурсиялар хайда ирткенін пасчатханнар. Ідӧк пісті «чир алтынзар» киргеннер. Ол метро адалчаттыр. Чон, эскалаторнаң чир алтынзар тӱзіп, аннаң сығып, аар-пеер чылысчатханы хайхатхан.
ИРТКЕН ТУСТАҢ ПӰӰНГӀЗЕР
ВДНХ-зар чӧрген соонаң, Федосья Никитична Шандакова Хызылчар крайындағы Балахтин аймаанаң сыххан Кирсан Иванович Татаровха ирге парған. Чиит сӧбіреде ікі хыс тӧреен. Че хомзынысха, Ф.Н.Татарованың хада хонғаны час чазабаан, кинетін ах чарыхтаң парыбысхан. Олар хада 15 чыл чуртап салғаннар. Аннаң пеер Федосья Никитична хыстарын чалғысхан ӧскірген.
Пӱӱнгі кӱнде ол Майрастар аалда хызы Надежда Кирсановнанаң хада чуртапча. Ууҷаны пис пархазы паза кӧргенегі ӧріндірче. Иб хыринзар машиналығ ойлат килгенібісте, турадағы кӧзенек алнында ӧңненчеткен ӧң-пазы чахайахтар хайиимны тартханнар. Хысхы соох кӱнде олар кӱннің чылығ сустары чіли кӧрінгеннер.Надежда хызы порчоларны мааннап ӧскірчеттір. Улуғ кізее, тізең, андағ чарых чуртта тынанарға даа истіг полар.
УЛУҒЛАРЫНЫҢ ТАХПАХТАРЫ
Федосья Никитична кӧп тахпах пілчеткен ус полтыр. Мағаа ол паба-ічезінің тахпахтарын сарнап пирген. Ідӧк позының ырын толдырған.
Пабазы, чааға парчатханда, поездке одырар алнында піди тахпахтаптыр:
Алтон вагоннығ паровоз,
Ағарып парар ханнығ чааға,
Ханнығ чаада чат халзам,
Чарды-хомдызы кирек чох.
Орайда халған палаларым,
Мин дее чохта, ир ӧскейлер.
Ыстолда турған хола самоварым,
Мин дее чохта, хола ла турзын.
Иліг вагоннығ паровоз,
Игеріп парар ханнығ чааға,
Ханнығ чааға апар салза,
Тимір мылтыхнаң атып салзалар,
Чарды-хомдызы кирек чох.
Ачых чазыда чызаайбын,
Тимір мылтыхнаң атып салзалар,
Ачых чазыда чызаайбын...
Пабазы, чаадаң айланмазын пілген чіли, мындағ хумартхы тахпаан толдыртыр. Аны паза айланмас чолға ӱдескен улуғ пиҷезі тахпаан, сағын салып, туңмаларына читірген.
Федосья Никитичнаның улуғлары прайзы даа чахсы тахпахтаҷаңнар. Іҷезінің тахпаан ол мындағ сӧстернең сағысха кирче:
Ирке іҷеҷеем азыраан,
Илбек пизіктің істінде.
Пабаҷаам мині азыраан,
Паланың столы кистінде...
Ідӧк позының хомзыныстығох тахпаан толдыр пирген:
Хызыл ла торғы кӧгенеем,
Хысхы ла кистім, оңмады,
Парыбысхан милайымны
Хайди сағыдым, килбеді.
Сарығ ла торғы кӧгенеемні,
Сала ла кистім, оңмады,
Узубысхан милайымны
Уйғудаң усхут полбадым...
Мындағ тахпахтарны исте, пу кізінің дее хараа частанадыр. Хайди идерзің, алындағы чуртас азырыхтарының хайдағ даа чолы тахпахтарнаң чонға читірілҷең нооза.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде