ЧАРЫХ ЧАРЫПЧАТХАН «ЧЫЛТЫЗЫБЫС»
11.06.2021
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Чахсы кізі аалны чазидыр тіп ӧбекелерібіс орта таныхтаҷаңнар. Аршаннар аалын тиксі махтаға сығарчатханнар санында хайди даа Антонида Егоровна Аршанованы адирға кирек
Аның пайрамнығ тӧреен кӱні таныхталчатханда, аалдағы Культура туразында орныхчатхан краеведение пӧлиинде чайаачы кӧңніліг кӧгчі, композитор Антонида Егоровнаны айа сабызынаң чылығ удурлаабыс. Хакасияның чуртағҷылары аны Тун пайрамның гимнін пас салған композитор чіли таныпча поларлар. Аның пасха даа сарыннары кӧп.
Ачых-чарых чир-суғҷыбыстың сырайында сыбыра чалахай кӱлімзірес поладыр. Анзы чарых чарыпчатхан «чылтызыбыстың» чуртасха ӧрінізі. Музыкаа хынызы, чайаачы тоғыснаң айғасчатханы ағаа часкалығ хоных пирче тиирге чарир. Ӧӧребіске тус тохтабысханға тӧӧй пілдірче полар: тастындағы кӧрімінең дее, оңдай-хылиинаң даа алыспинчатханға тӧӧй. Харахтары чи хайди чылтырасчалар.
Таныхтирға кирек, майда хараазын айас тигірде санап тоос полбас тӱбен аймах чылтыстар пылтың-палтаң тӱсчелер, кізілернің, уламох чииттернің кӧңнін кӧдірчелер. Андағ туста Аршаннар аалы ӱстӱндегі тигірде чап-чарых чылтызах чари тӱскен полар, хызыҷағастың ӱні чалбах тараан. Тіріг кӧклӧҷекті Тоняҷах тіп адап салғаннар.
Талазығ чоғыл, чайаачы кӧңніліг, улуғ таланттығ кізілер хаҷан даа постарының тузында тӧридірлер. Анзын піс прайзы даа чахсы пілчебіс. Аннаңар даа Альбина Бурнакованаң Валентина Белоглазова, Антонида Егоровнаны пайрамнығ тӧреен кӱнінең алғыстап, анын кӧӧн толдыр пиргеннер. Хайди маңат, прай кӧңнілерін салып, сарнадылар. Ыр даа «Тӧреен кӱніңнең» адалча. Чӱреебіс пазын полбин, пу ікӧлеңе прайзы даа хозылғабыс. Хайдағ маңат сарын.
Тоняның кӧглер пазар кӧңні кічігдеңӧк пілдір сыххан. Анзы тиктең нимес. Аның пабазы даа, іҷезі дее уғаа маңат ырҷылар полғаннар. Пабазының уғаа сіліг тенор полған, ічезінің - альт. Най килістіре сарначаңнар.
Сигіс класс тоосханда, Антонида Аршанова Ағбандағы музыка училищезінзер ӱгренерге кірібіскен. Анаң постаң хысты кӧӧленгені Даулетбай Есимбетов ізіг Узбекистандағы Каракалпакиязар апарыбысхан. Чиит сӧбіренің Марат оолағас паза Фатима хызыҷағас тӧреен. Чир-суғҷыбыс, тізең, Нукус городта, Каракалпакияның кіні, пастап культпросветучилищеде, анаң педтехникумда завуч полған. Андағы пединституттың психолого-педагогическай факультедін тоозарға маңнанған, пӧзік ӱгредіг алған.
Пасха чонның чирі хайдағ даа илбек паза сіліг полза, полған на кізінің чӱрее-кӧңні ибзер тартылча. Аннаңар, пола-пола килгенде, Антонида Егоровна саңай изі чохтанып пастабысхан. Аның харахтары алнында тӧреен-ӧскен аалы, сіліг чахайахтарға пай чазы-пӱктері, хаҷаннаң сабланчатхан Ызых тағлары, салғахтанып ахчатхан Ағбан суу ӧӧн постарынаң турыбысхан чіли пілдір сыхчаңнар. Чӱреен амырадып алар ӱчӱн, Антонида Аршанова тӧреен-ӧскен чиріне хынызын аймах кӧглер пастыра кӧзіт пирерге харасчаң. Сарыннары, аның ізіг чолабиді чіли, туған-чағыннарына хайди даа чидіп аларына ол тын киртінчең.
Аарлығ хығырығҷы-нанҷылар, пірее хати сағын кӧргезер бе, ноға чайаачы кӧңніліг кізіні чарых чылтыснаң тиңнирге хынадырлар? Арса, кӧгҷі кізінің чӱрексіністіг сарыннары, тигірдегі чарых чылтыс чіли, чуртас чолын кӧзіт пирерге харасча? Алай сидік туста, кӧглерні истіп, кӧңнілерің кӧдірерге хабасча? Алай ба, читкен чидіглерде тохтабин, уламох алнынзар кӧӧктірерге кӱстенче? Іди толдыра чуртаснаң чуртирға, прайзына ӧрініс сыйлирға чир-суғҷыбыс хайдаң кӱс алынча? Аннаңар пайрамнығ тӧреен кӱнін пос чоны аразында таныхтапчатхан чайаачы усха сурығлар кӧп полған.
Антонида Егоровна Аршанова позын іди чылығ удурлапчатхан ӱчӱн прайзын алғыстаан. Анаң, пістің сурығларыбысты азынада сизінген чіли, чуртас чолынаңар чоохтап пирген. Чазырбаспыс, пір аалдағыларны ол матап чапсытхан. Ол хазых чуртас оңдайын апарча, кибелістер пасча, анаң оларны сарыннарға айландырча, ноталарға киптеп салча. Республика синінде иртчеткен музыка ӱлӱкӱннерінде сыбыра аралазарға харасча, сыйыхтарнаң таныхталча. Халғанҷы туста поғо салып пастабысты. Паза сіліг кӧклӧчектер тимнирге хынча. Ідӧк, олған тузында хайдағ пӧріктер кис чӧргенін сағысха киріп, оларны наачыли чуртасха айландырарға харасча. Пістің алныбыста кӧңні-чӱреен асханы тың ӧріндірген, чапсытхан.
Анаң пазох алғыстас сӧстері пасталыбысхан, аймах-пасха сыйыхтар читірілген. Прайзы даа алаң ас парған, хаҷан пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан чайаачы усты алғыстирға олғаннарның «Саңычах» ӧмезі кір килгенде. Аның устағҷызы полча Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Валентина Тюкпиекова. Таныхтирға кирек, «Саңычах» ӧме ол кӱн аал чуртағҷыларына концерт кӧзіткен. Палаҷахтарны суурарға Хакас телевидениезінің хабарҷылары килген полтырлар. Анаң олар Антонида Егоровнаның пайрамнығ тӧреен кӱні хайди таныхталчатханын суурыбох алғаннар.
Олғаннарның «Саңычах» ӧмезінеңер кӧмес хоза пас пирерге сағыс пар. Палалар аймах чонның нымахтарын хакас тілінең кӧзітчелер, кӧг тиріглерінең ойнапчалар. Оңарылыстығ, пу кирек тоғысты ӱгренҷілер аразында апарарға Валентина Тюкпиековаа Антонида Егоровна матап полысча. «Саңычахсар» аймах-пасха нациялығ палалар чӧрчелер, че прайзы хакас тілінең чоохтанарға кӱстенче, нымахтар пастыра чонның культуразынаң, пазылбаан ис-пайынаң чағын танысча.
Палалар піске «Колобок» нымахты кӧзіт пиргеннер, Антонида Егоровнаны пайрамнығ тӧреен кӱнінең чылығ алғыстааннар. Анаң чон алнынзар пазох Альбина Бурнакованаң Валентина Белоглазова сых килгеннер. Олар Антонида Егоровнаның «Іҷеме», «Тың хомзынма», «Хызыҷаам», «Турналар», «Аршан пӱгі», «Ӧртегестер» паза даа пасха сарыннарын уғаа маңат толдырғаннар. Итсе, пу кӧглерні ікі ле ырҷы сарнабаан, тоғазыға килгеннернің прайзы даа оларға хозылыбыс турчатхан. Хайдағ даа ырны чӱрее-кӧңнің ӧтіре иртірчетсең, андада чахсы сизінчезің: ыраххы Каракалпакияда чуртапчадып, чайаачы ус тӧреен чиріне хайди матап сағынған.
Чӱрексіністіг ыр-сарыннарнаң кӧңнібісті часхарып алғанда, пазох ла кӧгліг кӱлкі-хатхы пасталыбысхан. Пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан чайаачы устың туғаннарының хайзыда 10 чыл мының алнында суурылған видеороликтерні ағыл килтір. Андада Антонида Егоровнаның ідӧк пайрамнығ тӧреен кӱні таныхталған. Ол туста 10 часха чиит полғабыс, хайди ӧткін паза чапчаң хайын турғабыс - киртінерге дее сидік пілдірче.
Пістің аалда чарых чарыпчатхан «чылтыстар» пар. Оларның пірсі полча Антонида Егоровна Аршанова, чайаачы кӧңніліг чир-суғҷыбыс. Мыннаң мындар даа ол прайзына позының чӱрексіністіг сарын-кӧглерінең ӧрініс сыйлап турзын.
Автор :
Людмила АРШАНОВА, краеведение пӧлиинің устағҷызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде