ЫМАЙ ӀҶЕ ЧОНЫБЫСХА ЫРЫС АҒЫЛЗЫН
06.10.2017
Хабарлар
Саяногорскта улуғ пайрам полған. Ипчілернің халых пірігістері, металлургтар городында чыылызып, Ымай іҷенің кӱнін таныхтааннар. Мероприятиеде тиксі 120 кізі араласхан, олар Хызылчардаң, Новосибирсктең, Кемеров облазынаң паза Хакасияның аймах-городтарынаң килгеннер. Ымай іҷе кӱні пӱӱл ікінҷі хати иртірілді, пастағызын аны 2015 чылда пайрамнааннар. Ӱлӱкӱнні Хакасияның «Алтынай» хакас ипчілернің пірігізі тимнеен.
ЫМАЙ ІҶЕНІ УЛУҒЛИРДАҢАР
Пайрам ікі чардыхтаң пӱткен. Пастап Саяногорсктағы чир-суғ ӱгренҷең музейде чыылығ ирткен. Хакас кип-азахтығ ипчілер культура учреждениезінің залына толдыра чыылыс парғаннар. Прайзы ачых-чарых кӧңніліг, Ымай іҷенің кӱнін таныхтирға килгеннер нооза. Кибір хоостыра чыылысхан чонзар алғыстас сӧстерінең Саяногорсктың пазы Леонид Быков айланған. Леонид Михайлович, ипчілерні ӱлӱкӱннең алғыстап, таныхтаан: «Мындағ улуғ пайрам Саяногорскта иртірілчеткені ӧріндірче. Ол хакас чонның кибір-чозахтарын, тілін хайраллирға полысча. Хомзынысха, городта хакастарның саны кӧп нимес. Тиксі алза, Саяногорскта чуртапчатхан хакастарның саны - 1 % артиинаң на. Республиканың орындағы чонның культуразын тилідерге пӧгініп, піс Ким суғ хазында «Ымай» этнокультура паза музей комплексін пӱдірчебіс. Санапчам, Хакасиядағы кӧп нациялығ чон удур-тӧдір пілізіп чуртирға кирек».
Анаң сӧс алған Россияның саблығ артизі, «Алтынай» пірігістің устағҷызы Татьяна Майнагашева. Татьяна Андреевна «Ымай іҷені улуғлирдаңар» проекттеңер хысхаҷахти чоохтап пирген. Ымай іҷе сӧбірелернің, ипчілернің паза палаларның арачылағҷызы полча. Худайның адын аарлап, алтынайдағылар ӧнетін проект тимнееннер. Халых пірігістің программазы Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы чарлаан марығда грант утып алған. Проектті чуртасха киріп, алтынайдағылар Орджоникидзе, Шира, Асхыс, Таштып аймахтарда тоғазығлар иртіргеннер. Чорых тузында хакастарның пӱӱнгі кӱнде иң ағырсымнығ сурығлары ӱзӱрілгеннер. Ідӧк Татьяна Андреевна кізілерні проект хоостыра сығарылған «Хакасия - чарых чир» киндеҷекнең таныстырған. Анда хакас тілін, кибірлерін тилідер чӧрімде араласхан ученайларның лекцияларын хығырып аларға чарир.
Улуғ проектті чуртасха кирерге паза регионнар аразындағы мероприятиені иртіреріне кӧп ахча киректелче, аннаңар Татьяна Майнагашева улуғ алғызын спонсорларға читірген. Иң пурун «Алтынайның» устағҷызы Аршандағы разрезті таныхтаан. Хара тас аныпчатхан предприятие халых пірігіске чыл сай ахчанаң полыс пирче. Ідӧк алтынайдағыларға идінҷектер Светлана Толмачёванаң Людмила Топоева сыбыра хабасчалар.
ТӦРЕЕН ТІЛ - ЧОННЫҢ ӦӦН ИС-ПАЙЫ
Чыылығның тоғызы мыннаң мындар узарадылған. Филология наукаларының кандидады, доцент Лариса Чебодаева араласчыларның хайиин хакас тіліне айландырған. Аның таниинаң, тӧреен тіл полған на чонның ӧӧн ис-пайы, кибірі полча. Че тілні хайраллап халар ӱчӱн, аны тоғындырарға кирек. Мында іҷе-пабалар нандырығлығлар. «Иң ӧӧн школа - хакас сӧбірезі. Сынап хакас тілінең сӧбіреде чоохтаспаза, ӱгредіг заведениезі дее полыс полбас», - теен Лариса Ильинична. ХГУ-ның доцентінең чаразарға килісче. Іҷе-пабазы паланы кічігдең сығара тӧреен тіліне кӧніктірбезе, ол пос тілінең чоохтанары ікінҷілестіг.
ХакНИИЯЛи-дағы науканың улуғ тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады Зинаида Каскаракованың искірии сӧстіктерге чарыдылған. Амды кӧбізі 2006 чылда сығарылған хакас-орыс сӧстікнең тузаланча.
Андар 22 муңа чағын сӧс кирілген. 2014 чылда наука-істезігліг институттың тіл пӧлии школаларға орыс-хакас сӧстігін сығарыбысхан. Ідӧк тузаланыста электроннай сӧстік пар. Амды тоғынҷылар хакас тілінең толковай сӧстік тимнебіскеннер. Ахча полза, ол чарыхха сығар. Сӧстіктер чонның тілін хайраллапчалар, аны пайытчалар.
Хойбалдағы ортымах школаның директоры Сергей Тотышев Ымай іҷее чарыдылған пайрамда ікінҷізін араласча. Чоох тудар алнында, ол прай ипчілерні ӱлӱкӱннең алғыстаан. Ол Ымай іҷедеңер кӧп чапсых ниме чоохтап пирген. Итсе, Сергей Михайловичтің пірее сағыстарынаң чаразарға сидік.
Халғанҷызын сӧс пирілген Хакас книга издательствозының тоғынҷызы Нина Толмашоваа. Нина Антоновна ідӧк тіл суриина хайығ тартхан. Аның таниинаң, пӱӱнгі кӱнде чарыхха сыхчалар уғаа чахсы хакас тілі паза литература учебниктері. Оларны пазарында 100 артиинаң ученай араласча. Учебниктер хоостыра іҷе-пабаларға палаларны тӧреен тіліне кӧӧктіріп аларға чарир. Н.А.Толмашова чоохтаан: «Сарыннар ырлаңар, сӧспектернең тоғыныңар, тахпахтаңар. Пос тілін ӱгреніп, олғаннарның харахтары чылтыразын, постарыңа даа чӱрекке истіг полар».
Анаң Нина Антоновна республиканың ӱгредіг паза наука министерствозы адынаң палаларын хакас тіліне, чон кибірлеріне ӱгретчеткен сӧбірелерге алғыстас пічіктерін паза сыйыхтар читірген. Ідӧк «Алтынай» пірігістің устағҷызы Татьяна Майнагашева ӱс сӧбірені сыйыхтарнаң таныхтаан. Полған на сӧбірені мероприятиенің араласчылары айа сабызынаң удурлааннар.
ЫМАЙ ІҶЕ КӰС ХОССЫН
Пайрамның ікінҷі чардығы «Ымай» этнокультура паза музей комплексінең танысханынаң пасталған. Ипчілерге улуғ нимес экскурсияны Саяногорсктағы культура управлениезінің пастығы Евгения Шкрум иртірген. Этнокультура комплексі орындағы чир-суғ ӱгренҷең музейнің пӧлии полча. Аны Ким суғ хазында пастағы орхон-ким пічіктерінің хумартхы тазын тапхан орында 2016 чылда пӱдіріп пастааннар. Мында кӧп чыл Тӱрк пічиинің паза культуразының кӱннерін таныхтапчалар. Наа объектте пӱдірігҷілер хакас паза орыс иблерін турғызыбысханнар, чарытхы тартыбысханнар. Комплекс толдыразынаң 2018 чылда тоғынып пастир. Экскурсия тузында пайрамның араласчыларына Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрі Михаил Побызаков хозылған. Михаил Анатольевич Ымай іҷее чарыдылған кибірде ӧнетін аралазарға килтір.
Этнокультура комплексінде пол килген соонда ипчілер Ымай тағзар чол тутханнар. Полған на кізі Ымай худайдаң пала-пархаларына, туған-чағыннарына пик хазых, часкалығ чуртас сурынарға сағынған полбас па. Ызых чирзер читкенде, аалҷыларны ирбен от ыстадып удурлааннар. Анаң хам Виктор Киштеев, тӱӱр саап, тайығ иртірген. Саяногорсктағы «Айланыс» пірігістің кізізі Зоя Тюкпиекова, тізең, Ымай іҷені алғыстап, От инені азыраан. Зоя Дмитриевна чоныбысха амыр чуртас сурынған. От салылған чирдең ырах нимес ӧсчеткен чиит ағастарға пайрамның араласчылары чаламалар палғааннар.
Хакас кип-азахтығ кізілернің аразында шор киптіг ікі ипчі кӧрінген. Мария Идигешеванаң Зоя Танатова Ымай іҷенің кӱніне Кемеров облазынаң килгеннер. Мария Ахрановна «Таглыг Шор» халых пірігістің пастығы полча. Ікі пірігіс пик палғалыс тутчаттыр. 2011 чылда олар алтынайдағыларның хығыртии хоостыра Тун пайрамда араласханнар. Аалҷыларның таниинаң, хакас пірігізі ӧӧн хайығны тілге паза чонның кибірлеріне салчатса, «Таглыг Шор» чир-суғҷыларының экономика кирексіністерін арачылирға кӱстенче. Мария Идигешева чоохтапча: «Пӱӱнгі кӱнде пісті Таштагол аймаандағы 39 шор аалында кізілер
амға теере чарытхы чох чуртапчатханы сағыссыратча. Оларға дизель генераторнаң тузаланарға килісче. Пістің тағлығ чир, аннаңар энергетиктер ол аалларзар чарытхы тартарға сидіксінчелер. Пу сурығны пӧгіп, пӱӱл кӧні палғалыс тузында Россияның президенті Владимир Путинзер айланғабыс. Итсе, нандырығ ам даа килбеен. Че піс чарытхы суриин мыннаң мындар кӧдірербіс». Аалҷылар, мероприятиені пӧзік паалап, орындағы ипчілер ӧткін полтырлар тіп таныхтааннар.
Араласчыларның аразында Аршандағы разрезтің кізізі Александр Терещенко полған. Ол пайрам хоостыра позының сағыстарынаң ӱлескен: «Пістің предприятие социальнай паза национальнай проекттерге улуғ хайығ салча. «Алтынай» пірігіс хакас тілін паза кибірлерні хайраллирынҷа уғаа кирек тоғыс апарча. Хара тас аныпчатхан разрез ипчілер пірігізіне мыннаң мындар хабазарға тимде. Хакас тілінең иртірілчеткен ӱлӱкӱнде мин пастағызын на араласчам. Амды сағынчам, Хакасияда чуртапчатсаң, орындағы чонның тілін хайди даа пілерге кирек. Ідӧк национальнай мероприятие Асхыс алай Таштып аймахтарда ла нимес, Саяногорскта иртірілчеткені чӧпсіндірче».
Алтынайдағыларға Ымай іҷенің кӱнін турыстыра иртірібізерге орындағы «Айланыс» пірігіс полыс пирген. Аның кізілері ӱс неделя маң чохха тӱскеннер. Пірігістің ӧткін араласчызы, бокс секциязының тренері Виктор Кочелоровтың чооғынаң, пайрамға 120 кізі килгені танығлығ, тоғыс тикке парбаан. «Асхыс аймаанаң на пеер 40-ха чағын ипчі килді, анзы ӧріндірче», - теен Виктор Семёнович.
Мероприятиенің халғанҷызынзар абахайларны Ымай іҷенің кӱнінең министр Михаил Побызаков алғыстаан. Ол хакас ипчілерге пик хазыхтығ, ырыстығ поларға алғаан. Ідӧк «Алтынай» пірігіс кӧп палалығ іҷелерні паза тоғыста пӧзік чидіглерге читкен ипчілерні, сыйыхтарнаң таныхтап, чеестеен. Чалахай пайрамны Хакасияның саблығ артизі Ираида Ахпашева, сіліг сарыннар толдырып, чапхан.
Чоохтирға кирек, «Ымай іҷені улуғлирдаңар» проект хоостыра 11 - 14 октябрьда «Алтынай» пірігістегі ипчілер Новосибирскте улуғ конференцияда аралазарлар.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде