Хакас фольклористиказына улуғ хозым итче
ЛИТЕРАТУРА КРИТИГІ, ТІЛБЕСЧІ, ФОЛЬКЛОРИСТ, ХАКАСИЯ НАУКАЗЫНЫҢ САБЛЫҒ ДЕЯТЕЛЬІ, ЧОННАР АРАЗЫНДАҒЫ ТУРК АКАДЕМИЯЗЫНЫҢ АКАДЕМИГІ, ХАКАС ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ ІСТЕЗІГҶІЗІ, ХАКНИИЯЛИ-ның ФОЛЬКЛОР СЕКТОРЫНДА НАУКАНЫҢ ӦӦН ТОҒЫНҶЫЗЫ, ФИЛОЛОГИЯ НАУКАЛАРЫНЫҢ КАНДИДАДЫ ВАЛЕНТИНА ЕВГЕНЬЕВНА МАЙНОГАШЕВАА ПӰӰН 85 ЧАС ТОЛЧА, АНЫҢ 50 АЗЫРА ЧЫЛЫН ОЛ ПІСТІҢ ИНСТИТУТТАҒЫ ТОҒЫСХА ПИР САЛҒАН.
КІЧІГДЕҢ СЫҒАРА ПІЛІСКЕ ТАРТЫЛЧАТХАН ОҢДАЙЫ АНЫ МОСКВАДАҒЫ М.В.ЛОМОНОСОВТЫҢ АДЫНАҢ ХАЗНА УНИВЕРСИТЕДІНЗЕР АҒЫЛҒАН. ОЛ ІСКЕРКІ ПӦЛІКСЕР (ТЮРКОЛОГИЯ КАФЕДРАЗЫ) КІРІБІСКЕН.
МГУ-ны тоосхан соонда аны МГУ-ның филология факультедінің іскеркі пӧлииндегі СССР чоннарының литература кафедразындағы аспирантуразар парарға чӧптееннер. Анда ол М.И.Богданованың устаанынаң ӱгренерге кирек полған. Че Валентина Евгеньевна, аспирантуразар кірбин, Хакасиязар тоғынарға айланған. Мында аны ХакНИИЯЛИ-зар литература паза фольклор секторында науканың кічіг тоғынҷызына алғаннар. Че пір ай пазынаң КПСС-тың Хакас обкомының чахиинҷа аны, тоғыстаң сығарып, Шира аймааның ыраххы аалдағы школазынзар ӱгретчі поларға ызыбысханнар. Школада тіл ӱгретчізі чоғыл тееннер, сынында, тізең, кемнің-де харанға искірии полған: ол - «репрессияа тартылған кізінің хызы».
Ікі чыл Азах Сӧӧт аалдағы читі чыллығ школада ол олғаннарны орыс тіліне паза литератураа ӱгреткен, анаң сӧбіредегі киректерҷе Ағбанзар айланған. Аның наукаа тартылчатханына сӧбірезі, хада хонғаны, саблығ тюрколог, филология наукаларының докторы М.И.Боргояков хабасханнар. Іди дее полза, ағаа специальнозынҷа тоғынарға киліспеен, ол «Хызыл аал» газетада КПСС-тың материалларының тілбесчізі полған.
1963 чылда ла Валентина Евгеньевна Экономика паза промышленность производствозын апарҷаң институттың гуманитарнай істезіг пӧлиинзер аспирантураа кірібіскен.
1967 чылда ол «Алтын Арығ» хакас алыптығ нымах» темаҷа филология наукаларының кандидады ученай степень аларға диссертация арачылаан. Аны тимнепчеткенде, аннаң устааннар филология наукаларының докторы, профессор Е.И.Убрятова паза НГУ-ның доценті, филология наукаларының кандидады Е.П.Лебедева. Сибирьдегі наука школазы Валентина Евгеньевнаның наукадағы чуртазын саңай алыстырған. Чиит ученайның сағынған сағызы толған.
СССР-ның Наукалар академиязының член-корреспонденті В.А.Аврориннің паза академик А.П.Окладниковтың полызиинаң таланттығ чиит ученайны пазох ХакНИИЯЛИ-зар тоғысха алчалар. Андада институтта алынҷа фольклор секторы чох полған, литература паза фольклор пір секторда полғаннар, анда ӱс кізі тоғынған. Наука кізілері чидіспинчеткенде, материаллар чыыр тоғысха хайҷылар, фольклорны пілчеткен пасха даа кізілер тартылҷаңнар. Аның сылтаанда кӧп чайаачы тоғыстар хайраллал халғаннар.
Валентина Евгеньевнаның иңніне хакас фольклористиказын тӧстир оой нимес тоғыс салылған. «Хакас чонның аастағы поэзиязы» темаҷа пастағы доктор диссертациязын М.А.Унгвицкая тимнеен. Соонаң ол диссертация монография чіли сыххан, андар хоза В.Е.Майногашева главалар пасхан, ол аның редакциязынаң сыххан. Пу тоғыс студенттерге паза преподавательлерге амға теере ӧӧн ӱгредіг пособиелерінің пірсі полча.
1994 чылда Хакасияның ресисполком кнезі В.Н.Штыгашевтің кӱстенізінең фольклор секторы азылған, аның устағҷызына Валентина Евгеньевна турғызылған, іди ол аннаң 10 чыл азыра устаан. Хомзынысха, секторны орай асханнар, ол тусха хайҷыларның кӧбізі хазых полбаан, аннаңар хакас фольклористика, Сибирьдегі прай гуманитарнай наука даа фольклорны чахсы пілчеткен кізілер чох халған.
Валентина Евгеньевнаа фольклор чығҷаң наука экспедицияларын иртірерге киліскен, ол чылларда лингвисттерні, этнографтарны, писательлерні, ідӧк АГПИ-ның студенттерін тартып, читі андағ экспедиция иртірілген. Ол чалғызан фольклор чыып чӧрҷең, іди аймах синніг 31 алыптығ нымах, 50 азыра кип-чоох, ырлар, тахпахтар, чӱзерлеп кічіг жанрлар пазып алған.
Валентина Евгеньевна алыптығ нымахтарны, оларның прай оңдайларын істескен, ідӧк оларны наука-хоос оңдайнаң орыс тіліне тілбестеп турған.
Кӧп кӱс киректелген фольклордаңар пропаганданы СМИ-ларда апарарына. Искусство, культура паза ӱлгӱ тоғынҷыларының хайиин чон культуразының мындағ улуғ пайына тартарға киректелген. Аның кӱстенізінең М.К.Добров, П.В.Тоданов, С.П.Кадышев, К.А.Бастаев, П.В.Курбижеков паза Е.Н.Кулагашева осхас хайҷыларны паза нымахчыларны чон чахсы піліп пастаан.
Хакасияда Валентина Евгеньевна алыптығ нымахты істесчеткен иң улуғ учёнай, наукадағы пастағы тілбесчі-текстолог полча. Аның опыдынаң прай чиит коллегалары тузаланчалар. Ол 200 азыра научнай, научно-популярнай паза научно-методическай тоғыс пас салған, оларның аразында: хакас поэттері М.Е.Кильчичаковтың, Г.Ф.Сысолятиннің чайаачыларынаңар критика статьялары, М.А.Унгвицкаянаң хада пазылған «Хакас чонның аастағы поэзиязы» монография (Ағбан, 1972), хакас паза орыс тіллернең пазылған «Хакас хайҷылар паза ырҷылар» фольклорҷа чайаачы устардаңар научно-популярнай статьяларның чыындызы (Ағбан, 2000), пастағызын на «Хакас чонның палалар поэзиязы» научно-эдиционнай тоғыс (Ағбан, 2009), хакас тілінең пазылған, орыс тіліне тілбестелген, чарыдығлығ чоохтығ, научнай паспортизациялығ, алнындағы статьялығ, аңнардаңар, хустардаңар паза килескі-чыланнардаңар сарыннар чыындызы.
Амды «Хакастарның кибірліг поэзиязы» паза «Хакас сарыннар поэзиязы» томнарнаң текстологическай тоғысты тоос парир. Аны Сибирьдегі «Сибирь паза Ыраххы Восток чоннарының фольклор памятниктері» академическай серияда сығарарлар. Ол тоғыстарны Валентина Евгеньевна хакастарның алыптығ нымахтарынҷа монография тимнирінең
хада апарча. Аның сағызынаң, ол ікі книганаң сығарылар, олар алыптығ нымахтарның история сурығларына паза оларның «национальнай кодын» ілезіне сығарар сурыға чарыдыларлар. Пу тоғыста ол саблығ евразиец-востоковедтер Ю.Н.Рерихтің паза Л.Н.Гумилёвтың методологиязына, историктер, археологтар С.В.Киселёвтың, Л.Р.Кызласовтың паза даа пасхаларының тоғыстарына тӧстенче.
В.Е.Майногашева пастағызын на академическай синде хоос сӧснең сығарысха ікі алыптығ нымах тимнеп салған - «Алтын Арығ» паза «Ай Хууҷын». Оларны ол саблығ хакас хайҷы П.В.Курбижековтаң пазып алған. «Алтын Арығ» алыптығ нымах «СССР чоннарының эпозы» серияда Москвада 1988 чылда сыххан, 1997 чылда Новосибирскте «Сибирь паза Ыраххы Восток чоннарының фольклор памятниктері» серияда «Ай Хууҷын» алыптығ нымах сых парған. Аның тілбестеглерінде хакас ӧбекелерінің тынызы даа іле пілдірче. «Алтын Арығны» сығарыбысханда, Валентина Евгеньевнаны Россияның Писательлер пірігізіне алғаннар, ідӧк ағаа Хакасияның Н.Ф.Катановтың адынаң хазна премиязының лауреады ат пирілген. Л.Р.Кызласов паза Ю.Тамбовцева постарының рецензияларында аның тоғыстарын пӧзік паалааннар. «Научное обозрение Саяно-Алтая» институдының ученайлары И.Я.Селютина, Е.Н.Кузьмина, И.В.Силантьев паза Н.Н.Широбокова хакастарның тілінеңер паза фольклорынаңар статья сығарғаннар. Анда олар Валентина Евгеньевна Майногашеваның «Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока» фундаментальнай тоғызына пӧзік паалағ пиргеннер. Анда пазылған: «Хакастарның алыптығ нымахтарын істезерінде Валентина Евгеньевна улуғ хозым иткен. Фольклористтің тоғыстарында ӧӧн хайығ айландырарға кирек «Алтын Арығ» паза «Ай Хууҷын» нымахтарға. Олар прай тӱрк хазналарында пӧзік паалағ алғаннар».
Валентина Евгеньевнаның наукадағы тоғызын Хакасияның культура тилізінең чарып аларға сидік. Кӧзідімге, аның тоғыстары кӧнізінең теелгеннер республикадағы филармонияда национальнай теелбек ансамбльын тӧстиріне. Областьтағы, анаң республикадағы хайҷыларның, тахпахчыларның марығлары аның чӧптері чох иртпинчелер, ол жюриде сыбыра устағҷы пол турча.
Валентина Майногашева кӧп хазна медальларынаң таныхтатхан. 1985 чылда декабрьда «Істеніс ветераны» медаль алған, 1994 чылда «Хакас Республика науказының саблығ тоғынҷызы» атха турысхан, 2005 чылда «100 лет со дня рождения М.А.Шолохова» медальнаң таныхтатхан. Ур ниместе, тізең, сентябрьда, тӱрк культуразын хайраллап тилідер тоғысха улуғ хозым итчеткен ӱчӱн, Семён Прокопьевич Кадышевтің 130 чазына чарыдылып сығарылған ТЮРКСОЙ-ның чоннар аразындағы медальына турысхан.
Валентина Евгеньевна Н.Ф.Катановтың чуртазына паза наукадағы тоғызына чарыдылған илееде статьяларның авторы полча. Амды тынағ пілбес істезігҷі-фольклорист В.Е.Майногашева «Хакастарның кибірліг поэзиязы» паза «Хакас сарыннар поэзиязы» томнар сығарарынҷа тоғыс апарча, ідӧк «Хакастарның алыптығ нымахтары. Тус паза история сурығлары» монография тимнепче. В.Е.Майногашева хакас чонның культуразын істезерінде улуғ хозым итче.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |