ЧЫЛЛАРЫМ, МИНІҢ ЧЫЛЛАРЫМ...
20.11.2018
Хабарлар
Пілерге чапсых. Кізі киріп парарына тимде поларға кирек. Пістің хайзыбысха даа, хаӌан полза, улуғ частығ кізінің ӱлӱзінең, сағыссыразынаң чаразарға килізер. Ол - чуртас.
Амыр-хазых, ынағ, пір чӧптіг чуртаан ирепчі кирир тус чит килгенін сизінмин дее халадыр. Че пу даа туста олар, холларын пос тӱзірбин, ідӧк ле сіліг, ӧкерсіністе чуртап парадырлар.
Сынап таа чир-чайаанның хомай тузы чоғыл тидірлер. Олох кӱскӱ чалахай часхыдаң ноо пӱлес. Я, кізі пу ах чарыхха нап-наазынаң килче. Хайди аның чуртазы салылар, кӧп ниме позынаң полар. Ӱр ниместе «Сыйлап пир мағаа ӱлӱкӱн» книганы хығырғам. Анда кізее пір хати пирілчеткен чуртастың «Кӱскӱ» тузын ідӧк ле сіліг иртір парарына тузалығ чӧптер пирілче.
Хайзы ученайларның кӧрізінең, кізі 150 чылӌа чуртир оңдайлығ одыр. Кӧні чоохтаза, пістің хайзыбыс таа киріп парарынаң чочынча полар. Аннаңар сағынарға даа хынминчабыс. Че аннаңар сағынарға, чоох апарарға килізер ле. Пурунғы Рим тузында кізілернің кӧбізі 20 ле часха читіре чуртаӌаң полтыр. Париж Коммуназы тузында 28 частаң ас парӌаңнар. Че пола-пола час чазапчатханнарның саны ӧзіп ле одырған. Амғы туста халғанӌы 20 артиинаң чыл аразына час чазапчатханнар саны хозыл парды. Анзы ӧріністіг. 2025 - 2030 чыллар тустарында 60 час асханнарның саны 280 миллионға чит парар тіп санапчалар. Пӱӱн кӧп частығ кізілерінең Япония хазназы махтатча.
Улуғ частығлар кӧптелчеткені хазнаа ла сидіксіністер ағылбинча, че ідӧк киріп парғаннарға. Кізі киріп парарына, хайди даа полза, тимде поларға кирек. Чоох улуғ частығ кізі позына сыдан полардаңар парча. Саңай киріп парғанӌа, ол, ор сағызын чідірбин, чітіг чӧр турзын. Хайзы кізі, улуғ часха пастыр парып, ӱреп парар даа сағыстар тудадыр. Анзы пол парбас ӱчӱн, постаңар чииттеңӧк сағыссырирға кирек. Пір саринаң, сурығ мында кізі нинӌе чуртирынаңар нимес, ӧӧні - хайди чуртап парыбызарынаңар, хайдағ полар халған чыллар пу кізее.
Амды мындағ сурыға нандыр кӧріңер: хайдағ тустаң сығара посты кирі кізее санирға? Мында пір тӧӧй нандырығ ам даа чоғыл. Че халғанӌы туста мындағ кӧріске килчелер: чиит кізее 44 часха читіре саналча, ортымах частыға - 59 часха читіре, кирібіскен кізее - 74 часха читіре, «чиит» улуғ частыға - 89 часха, улуғ частыға - 90 час ас парза.
Кізі ноға киріпчеткеннеңер ученайлар аразында таластар хаӌаннаң парча. Іди 1950 - 1980 чылларда 350 аймах кӧріс полтыр. Сынап таа, хаӌан кізі киріп пастапча? 20 час тустарынаң ма алай 60 - 70 частығдаң ма? Прайзы даа пілче полар: кізі органнары пір тиң кирібинчелер. Іди харахтар, тістер пурнада уйан пол сыхчалар. Кізі ағырчатханы киріпчеткенінең нимес. Ағырығ, иді-ханыбыста ниме-де чидіспинчетсе алай артых полза, сығыс килче. Че піліңер: ағырыбызарынаң хорыхханы - олох ағырығ. Сынап сірер ағырыға хаптыр салған ползаңар, аннаң чуртирға ӱгреніңер, сірерге хомай полбазын. Аннаңар ол ағырығдаңар ла сағын чӧрбеңер.
Пурунғы Сирияда чуртаан имӌі Абдул Фарафис ағырчатхан кізізер піди айланӌаң полтыр: «Піс ӱзӧлеңміс: син, ағырығ паза мин. Сынап сірер ағырығның сарин алзаңар, сірер ікӧлең поларзар, чалғыс позымны утып аларзар. Че піс ікӧлең хада ползабыс, ағырығ чалғызан халар. Ол пістең ас полбас».
Хайдағ кізілер ӱр чуртапчалар? Пірее ученайлар аны іӌе-пабазынаң (ӧӧнінде іӌезінең) палғалыстырчалар. Пасхазы ол кӧріснең чараспинча. Андағ даа полза, узах час чазааны іӌе-пабадаң даа полча (60 %), хайдағ чирде чуртапчатханынаң (арығ ба, кірліг бе - 35 %) полыбохча. Іди аалдағылар городтағыларның хыринда ӱр чуртап полбинчалар. Ипчілер иреннердең ӱр чуртапчатханнарын хаӌанох пілчелер. Істезіглер танығларынаң, чуртапчатхан орыннарын, тоғыстарын алыстырбинчатхан кізілер узах час чазапчалар.
А хайди кирек парча пасха тіріг нимелернің? Олар даа пір тиң чуртабинчалар. Іди слоннарның иң кирілері 77 часха читіре чуртаптыр, попугай - 56, ине хас - 50, хоосха - 31, хымысха - 19 чылға.
Ученайлар ӱр чуртирын ол-пу тіріг нименің ӧскенінең палғалыстырчалар. Іди ат 5 чыл ӧсче, 25 чыл чуртапча, тибе 8 чыл ӧсче, 40 чыл чуртапча. Кізі, тізең, ӧзерін 20 час тустарында тохтатча, чуртирға кирек 100 часха читіре. Пу оңдайнаң, чир ӱстӱнде кізі пасха узах частығлар санында пол парча. Кізінің час чазааны хайдағ хазнада чуртапчатханынаң, тоғынчатхан орнынаң, сӧбіредең, чуртас хайди апарчатханынаң палғалыстығ. Іди 1960 - 1970 чылларда пӱӱнгізінең кӧп арах чуртаӌаңнар. Алызығлығ 1990 чылларда иреннернің ортымах чазы 57 часха теере тӱс чӧрібіскен. Ам халғанӌы чылларда, чуртас оңдайланыбысханда, пу санның кӧдірілчеткенін кӧрчебіс. Пу киректе алнынзар ӧнетін кӧстег итче Россия президенті Владимир Путин. Португалияда пу сурығ хоостыра піди тіпчелер: «Ӱр чуртирға сағынчатсаң, табырах кізі полыбыс».
Автор :
Михаил ТОРБОСТАЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде