ЧИРІБІСТЕҢ ААРЛЫҒ НИМЕ ЧОҒЫЛ
15.03.2019
Хабарлар
Кӱн сурии. Хайди Хакас чирінде чир-чайаанны паза ибіркі чирлерні хайраллап халарға? Пу сурыға нандырығ тілирге кӱстенгеннер Хакасияның Оӧркі Чӧбі иртірген «тегілек столда».
Чир-чайаан - уғаа «чуға» ниме. Кізі хазии хайдағдыр? Пірее ле чуға чӧрібіссең, соох кирін саларзың, кискектебізерзің... Чир-чайаанда сах андағох...
Пір ле хати похсах чайыбыс, алызығларны тохтат полбассың. Мындағ кирек амғы ла туста нимес. Кізі пу чир ӱстӱнде хайынып пастааннаң ала ибіркі чир-чайаанға улуғ ӱрег итче. Хомзынысха, наа технологиялар тӧстелзе дее, чир-чайаанға хомай тееліс хызырылбинча. Хайди ӱрег иділген, ідӧк ле иділче.
Хакасия. 2019 чыл. Ниме піс кӧрчебіс? Хара тас паза пасха чир-чайаан ис-пайын анаан соонаң халған «тағларны». Хай піреезінең хара ыс сыхча. Хара тастың халған ниме-ноолары кӧйче. Ағбан, Харатас городтар ыс-тӱдӱнге пастырчалар. Соох хысхыда кізее тынарға уламох аар. Пиидегі хара тастығ орыннаң тартылчатхан чоллар хастада чир хараллача. Хакас чирінің киин арығлапчатхан кӧк тайға чирі, садыға узурылып, нааҷыланарға маңнанминча. Іди чылдаң чылға чир-чайаанға хомай тееліс кізі хазиина андағох оңдайнаң айланча тиирге чарир: республикада ӧкпе ағырығларына паза ракка хаптырчатхан чуртағҷылар саны ӧсче.
Республика парламенті синінде «Хакасияда экологияны хорғыс чох полдыртарынңа амғы киректердеңер, ӧӧн сидіксіністердеңер паза табырах пӧкчең чарадығлардаңар» сурыға чарыдылған «тегілек стол» иртірілгені ӱлгӱлер сурығны хайығда тутчатханын киречілепче. Уламох чӱрекке чағын чоох тутхан Владимир Штыгашев. Кӧп чыл республика парламентінең устап, ол тиксі сидіксіністерні, ол санда хара тас анирынаң палғалыстығ сурығларны, ӧтіре пілче. Владимир Штыгашевтің кӧрізінең, ис-пайны анирға чарадарынҷа кирексіністер алыстырылғаны регионнар экологиязына ла нимес, ідӧк экономиказына улуғ ӱрег итче. 1990 чылларға теере ис-пай анирға чарадар ӱчӱн, федеральнай ӱлгӱлер регион ӱлгӱлерінең чарадығ алҷаң полғаннар. Че ол кирексініс чох иділген. Іди «ізіктер» Хакасияның ис-пайына азылғаннар. «Амды ниме піс кӧрчебіс? Ағбан Россияның иң кірліг городтары аразында «аарластығ» ікінҷі орында турыбысхан! Окпе ағырығлары пілдірте ӧс парған. Суғ ізерге чарабас...» - таныхтаан Владимир Николаевич.
Искіріглер тимнееннер санында полғаннар Хакасияның чир-чайаан ис-пайы паза экология министрінің тоғызын толдырчатхан Сергей Арехов, Оӧркі Чӧптің экономика политиказынңа, промышленностьча, пӱдірігҷе паза транспортча комитет кнезі Василий Шулбаев, Хакасияның гидрометеорологияҷа паза ибіркі чир-чайаанны сыныхтирынҷа кін пастығы Вагиф Гусейнов, Хакасияҷа чир-чайааннаң тузаланарын сыныхтаҷаң федеральнай служба управлениезінің устағҷы тоғызын толдырчатхан Григорий Рипский, Хакасияның аал хонии сурығларынҷа наука-істезігліг институдының науканың улуғ тоғынҷызы Егор Чебочаков паза техническай наукалар кандидады Сергей Баякин.
Сергей Арехов кии паза суғ нимее кірленчеткеннерін искірген. Ағбандағы киині алза, анда иң кӧп бензопирен сині таныхталча. Аның чарымы хара таснаң одынчатхан алынҷа туралардаң киизер сыхча, 35% транспорт сығарча. Киині кірлиріне ідӧк хара тас аныпчатхан карьерлерде чара чачыратчаң тоғыстар теелчелер. Ӱлгӱдегілернің таниинаң, ис-пайны чир алтынаң сығарарын нииктир пӧгіннең чирні тӧреміл чара чачыратчалар, ағаа хоза чара чачыраҷаң кӱсті хосчалар. Ол, тізең, Ағбан, Харатас городтар чуртағҷыларының кӧңніне кірбинче. Владимир Штыгашев чара чачыратчаң кӱсті хызырарға кирек, мыннаң мындар, тізең, разрезтерні чабых оңдайнаң тоғындыртарға, андада ла чир-чайаанға ӱрег сині пілдірте хызырылар тіп санапча.
Суғны алза, аның сыныхтағлары чахсы одыр. Че мында пасха сурығ сығысча: суғны сыныхтаға хайда алчалар? «Тегілек стол» араласчыларының кӧрізінең, аны сыныхтаға аймах орыннарда аларға кирек, ол санда хайди даа разрезтердең кірчеткен суғларны.
Ниме сӧлепче чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозы, пу сурығларны пӧгер ӱчӱн? Киині дее, суғны даа тиксі паза тӧреміл сыныхтағда тудар ӱчӱн, чахсы лаборатория паза оларны сыныхтаға алар орыннарда оборудование кирек. Амғы оборудованиелер полызиинаң пілерге чарир хайдағ киинең пӱӱн піс тынчабыс. Чирдегі алынҷа тураларзар чылығ пирҷең ӧӧн сетьті тартарынҷа программа тимнирге. Арығларны нааҷылирынҷа сурығнаң тиксі айғазарға. Пу тоғыстар республика бюджедіне хоза ахча киректепчетселер, законнарға, алынҷа чарадығларға алызығлар кирерінҷе пастағнаң сығарға паза разрезтерде чара чачырастарны хызырарға ахча киректелбинче.
Хакасияда экологияны чахсыландырарына ахча табар пір оңдайдаңар Василий Шулбаев искірген. Ол - «Экология» нацпроект. Аны хоостыра пис кӧстегңе 11 проект чуртасха кирілер. Федеральнай бюджет 2018 - 2024 чылларға пу нацпроектке 701 миллиард салковай кӧр салған, ағаа хоза 3,2 триллион салковайны пасха бюджеттердең тартары кӧрілче, ӧӧнінде чир-чайаанға хомай теелчеткен предприятиелердең. Паза пір оңдай - хара таснаң одынчатханнарны ыс сығарбинчатхан наа топливонаң одынарына тартары. Газ алай чылығ пирҷең сетьтер тартарына кӧп ахча кирек, мында песті килістіре идіп алза, киині кірлебин одынарға чарир.
Пастыхтар Россияның Федеральнай Чыылиинзар 1990 чылларға теере тоғынған оңдайны хатап айландырардаңар закон пастаанаң сығарға паза экологияны сыныхтағда тударынҷа ведомстволар аразындағы комиссия тӧстирге чаратханнар.
Чоохтирға кирек, «тегілек столда» ідӧк Зоя Шурышева араласхан. Ол Алахтайлар аал чӧбіндегі муниципальнай чирлерні аал хонии тузаланызынаң промышленность тузаланазына пирердеңер сурығны чонға толдыразынаң читірбин пӧкчеткеннеріне паза чуртағҷыларның праволары сайбалчатханына хайығ айландырарға сурынған.
«Тегілек стол» республика парламенті пастаанаң иртірілгені чахсы сағынчам, ол чуртағҷыларға чир-чайаанны, ибіркі чирлерні паза чон хазиин хайраллирынҷа алызығлар поларына ізеніс пирче. Турғызылған пӧгіннер хайди пӧгілерін мыннаң мындар хайығда тударбыс.
Автор :
Наталья СУБРАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде