ӰӰ ТАҒНЫҢ ЧАЗЫТТАРЫ
13.10.2021
Хабарлар
Пресс-тур. Хакасия хайхастығ орыннарынаң сабланча, че прайзы ла пілбинче олар аннаң хости парынаңар. Андағ орыннарның пірсі Ӱӱ тағ
ЫЗЫХ ЧИР
Асхыс паза Таштып чирлерінзер чорых тутчатса, піс полған на сай Ӱӱ тағны асчабыс, полған на сай ызых сарчыннаң хости оох ахча тастирға маңзырапчабыс. Тус полза, тохтап, сеек-сеек итчебіс, ибіркі чайааннардаң чолыбыс азарға сурынчабыс.
1991 чылның орғах айының 3-ҷі кӱнінде, Хакас автоном облазына республика ады пирілгеннең пір ай пазынаң, хакас чоны Ӱӱ тағда ӧбекелерге пазырҷаң кибірні иртірген. Тиксі Хакасиядаң кічіглердең пасти улуғларға теере чон анда чыылысхан. Ызых чирні аарлап, тағ пазында сарчын турғызылған. Пӱӱл, тізең, Хакасия республика адын алғаннаң 30 чылын таныхтапча. Ӱӱ тағда, тізең, ах мрамор тас турғызылған. Прай пу хайыныстар тағның оң саринда ирткен. Амды даа чуртағҷылар улуғ сағыстарын чуртасха кирерге паза чолларын ас пирерге сурынарға пу орынзар кил парчалар. Ызых паза кӱстіг орыннаң кізілер истіг сағыстығ паза амыр кӧңніліг айланчалар.
ЧИР-ЧАЙААН ХУМАРТХЫЗЫ
2010 чыллар наа ла пасталчатханда, ол туста ХГУ-да істенчеткен геолог Вячеслав Ермаковнаң танысхам. Учёнай Ӱӱ тағда тасха айлан парған пурунғы ӧзімнер парынаңар чоохтаан, ӧзімнің істері халған тастарны кӧзіткен. Оларны ол студенттернең хада практика тузында таапчаттыр. Олох туста Вячеслав Михайлович хайхастығ тастарға пай тағны чир-чайаан хумартхызы адын пирердеңер сағызынаң ӱлескен.
2014 чылда ученайның сағызы толған: Ӱӱ тағ Хакасияның хайраллалчатхан чир-чайаан чирлері санына, «Чир-чайаан хумартхызы» ат алып, кирілген. Наа чир-чайаан хумартхызы ікі участоктаң пӱтче: пастағызы Ағбан - Ах тобырах чолның оң саринда орныхча, ікінҷізі - сол саринда. Хайзы даа саринда пурунғы ӧзімнернің істерін табарға чарир.
ХАЙДАҢ СЫХХАН 30 МЕТР ПӦЗІК АҒАСТАР?
Тархын пісті чир пӱдізінің ӱзінҷі эразынзар, Полеозой тузынзар, ағылча. Ол 540 - 252 миллион чыллар мының алнына килісче. Хайдағ чир-чайаан полған ол туста? Пӱӱнгі істезіглер хоостыра, ол туста чирде килкім ӧзімнер ӧзіп пастааннар. Оларның санында ағастарға тӧӧй пӧзік ӧзімнер, 10 - 35 метр пӧзік паза 1 метр чалбах, лепидодендроннар ӧскен. Чоохтирға кирек, ол узында ла салааланчатхан. Хазалҷых пӱрлер аның ӱнізін чаапчатханнар. Пӱрлер тоолап, чир ӱстӱнде хахпас хоозынаң чатханнар. Кии алысханына ағастар даа сыдаспааннар. Чир-чайаанның алызығлары сылтаанда ағастар иңзерілген, Полеозой тустың карбон чардығында (359299 миллион чыллар) ол ағастар хара тасха айланғаннар.
ӦЗІМНЕРДЕҢ ТАСТАР?
Вячеслав Михайловичтің чооғынаң, ӧзімнернің тасха айланчатханы - ол хуруп парған от-ағастарның пӱр-ӱнізі минералларнаң толдырылғаны. Аннаңар пурунғы ӧзімнернің хоостарын, істерін хайдағ даа чир-чайаан ис-пайында таап аларға чарир.
Чир тӧстелчеткенде, аны тиксі талай чапхан, пастағы чир кизегі суғ ӱстӱне сығар алнында миллионар чыл ирт парған. Анаң ол синӧк чыл чир ӱстӱнде тіріг ниме-ноо пӱдеріне парыбысхан. Ибіркі чир алысхан, талай синген. Геологтың танығларынаң, Ӱӱ тағның оң саринда талай полған, сол саринда олтырых, хайзы амғы Хойбал чазызында узараан, пӱӱнгі кӱнде анда хара тастың улуғ чыындызы санға алылған.
Че чир-чайаан алызығлары сылтаанда материктер пілдірте чыл чӧргеннер, анзы, тізең, кииге паза чир пӱдізіне теелген. Ол алызығлар сылтаанда тағлар ӧзіп пастаан. Чир ал-тынаң пурунғы хадыллар сыххан. Амғы туста Ӱӱ тағның хайалары хыринңа олаңай ла ирт полбассың, аның тастарын ситкіп кӧріп, пурунғы ӧзімнер істерін харахсынчазың. Пір кизекте хахпас осхас хоос кӧрінче, аны кӧре, ол пӱрлер ізі тібессің, ол ӧӧнінде килкім килескее тӧӧй, че сынында ол пӱр ізі. Пасха тастарда тасха айлан парған ағас салаалары учурапча. Істезігҷілерге чир-чайаан хумартхызында тоғынарға ниик: мында пурунғы чир хадылы, чатыра сыхпин, сала кӧні пулуңҷа чікезінең сыхча, аның сылтаанда кізі хараана кӧріндіре.
ЭКОЛОГИЯ ЧОЛЛАРЫ -ТУРИСТТЕРГЕ
Пӱӱнгі кӱнде Хакасияның ООПТ дирекциязы пу чир-чайаан хумартхызы орнында ікі экология чолын тӧстеп салған. Туристтер чир-чайаан хайраллалчатхан орынның ікі участогынҷа чӧрчелер. Полғанында ла нинҷе-де искірігліг чарды паза чол кӧзітчеткен танығлар турғызылған. Чоллар Ағ-бан - Ах тобырах чолның сол саринда пасталчалар. Ол орында «Ӱӱ тағ» чир-чайаан хумартхызынаңар тиксі искіріг пирілче паза участоктарда хайди тудынардаңар чоохталча.
Чолларны туристтерге килістіре паза истіг идер пӧгіннең «Экосреда» халых пірігізі ӧнетін проект тимнеен, хайзынаң Россия президентінің гранттар чыындызының мариинда араласхан. Экологияҷа халых пірігізі 2020 чылда кӱскӱзін не тӧстелген полза даа, пӱӱл президент грантының мариинда проектін чуртасха кирерге ахча алған. Хабазығның улии - 360 муң азыра салковай. Улуғ нимес ахча, че аның сылтаанда Ӱӱ тағда амды сӧп-сапты чарып чыырға чарир, тағның иң пӧзік орнында одырчых турғызылған. Пу ікі ниме тӧӧй оңдайнаң толдырылғаннар: тимір каркасты мрамор тастарынаң толдыр салғаннар, одырчых ағастаң тӧзелген. Чоохтирға кирек, чоллар ідӧк кӧмес алыстырылған: Хакасияның ООПТ дирекциязының флагы алында турғызылған сыннаң хости сынзар кӧзірілген сылтаанда. Чоохтирға кирек, ол алындағызынаң пӧзік ле. Пастағы чолның узуны пис километр чарым (ікі участокча салылған) полза, ікінҷізінің - пис километр (анда сынға сығары кӧрілген).
АЛЫЗЫҒЛАР - ГРАНТ АХЧАЗЫНА ЛА
«Экосреда» халых пірігізінің устағҷызы Роман Ториннің чооғынаң, олар экология халых пірігізін республиканың чир-чайаан хайраллаҷан орыннарында туристтерге инфраструктура тӧстир пӧгіннең тӧстееннер. Чоохтирға кирек, инфраструктураны чахсыландырарына илееде ахча киректелче, республика бюджеді, тізең, ахчаа пай тібеспіс. Аннаңар Хакасияның ООПТ дирекциязы мындағ оңдайнаң сағыстарын чуртасха кирерге чаратхан. Халых пірігізінің устағҷызы ООПТ дирекциязында пӧлік пастығы полып істенче. Эколог специальнозына Хакас хазна университедінде ӱгренген. 2011 чылда аны тоозып, дирекциязар тоғынарға килген.
- Сынны чоохтаза, кабинетте одырарға киліспинче, - чоохтапча Роман Торин. - Тиксі республикада 14 ООПТ тӧстелген, инспекторлар чидіспинчеткенде, тӧреміл посха хайынарға килісче. Тоғызыма хынчам. Пӱӱл чуртасха кирілген проект Ӱӱ тағда туристтерге инфраструктура тӧстирінҷе тоғыстарның пастағы ла хаалии тиирге чарир. Мыннаң мындар аны алғыдар сағыстар пар.
ПОС ХАРААНАҢ КӦРГЕНІ АРТЫХ ЛА
Президент грантына чуртасха кирілген алызығларны иң пастағызын кӧргеннер санында хабарҷылар, туроператорлар кізілері паза туризм тилізінҷе специалисттер полғаннар. Олар прайзы пастағы пресс-турға хығыртылғаннар.
Ӱӱ тағның оң сариндағы сынынзар даа сыхпаанда, пу чорыхта аралазарға даа чапсых полған. Пастап Хакасияның ООПТ дирекциязының пастығы Сергей Бодренко паза «Экосреда» халых пірігізінің устағҷызы Роман Торин «Ӱӱ тағ» чир-чайаан хумартхызының тархынын паза президент грантынҷа чуртасха кирілген проектінеңер чарыда чоохтап пиргеннер.
Анаң чыылысхан чон экскурсовод Кристина Дмитрованаң хада ікінҷі чолҷа чорыхха сыххан. Тағның ӱстӱнзархы идеенҷе парып, піс орындағы археология хумартхыларынаң танысхабыс. Пу орында Хызыл книгаа кирілген пірее аң-хус чуртапчаттыр паза ӧзім ӧсчеттір. Пір орында лепидодендронның тасха айланған салаалары халған тастарны пос хараанаң кӧріп алар оңдай пирілген. Анаң экология чолы тағлар аразынзар салылча. Мында пресс-тур араласчыларына Ӱӱ тағның наа чазыттары азылған. Тағлар аразындағы чол піреезіне пасха «чирзер» хаалхаа тӧӧй пілдірген. Анзы сын даа полар. Тағларны ирте халза, холда тайығ итчең орынға урун парчазың, мындох сӧӧк тазы турча. Тоғынңылар искіриинең, ол Сафьяновтарның ызых орны. Очыхтардағы читіре кӧйбеен одыңнарнаң халғанҷы тайығ ӱр ниместе полғаны кӧрінген.
Аннаң андар чол тағ сынынзар салылча. Андар сығып, хайхап ла турғабыс. Пастағызын трассадаң тағ пӧзік нимеске тӧӧй, че андар сығып пастабысханда, полған на хаалағнаң ол пӧзіктең пӧзік полчатханға тӧӧй пілдірген. Пресс-тур араласчылары пастап тынанмин даа сыххан ползалар, чарым таға сығып алғанда, тын алынып аларға удаадаң удаа тохтап сыхханнар. Оларның кӱстенізі тик чирге парбаан. Тағ пазында оларны улуғ сыйых сағаан: ибіркізер хайхастығ кӧрім. Тағның ӱстӱнзархы саринҷа Ағбан суғның азырыхтары чайылған. Ол Хойбал чазызын Сағай чазызынаң чарчатхан. Кидер кӧрзе, Ӱӱ тағның холларында ӧсчеткен сырыптар, хызарып, сарғалчатханнар. Іскеркі саринда тағ тӧзінде кӧпеннер турған паза чар хазында нинҷе-де пӱдіріг кӧрінген. Алтынзартын Ағбан - Ах тобырах чол сӧӧ тартылған, ырахта, тізең, Ӧӧк пилтірі аал кӧрінчеткен.
Сала тын алып алғанда, пу сіліг ибіркіні сомға суурып пастаабыс. «Хайдағ хандыра!», «Хайдағ сілігдір!» - хайхастар аннаң-мыннаң истілчеткен. Пӧзіктең чир ӱстӱнзер кӧрерге хаҷан даа чапсых поладыр. Пірдең, посты хуснаң даа тиңнестірерге чарир. Ибіркі чир ырах харахха тасталадыр. Че Ӱӱ тағның ӧӧн хайхазы - ол аның тастары, олар пісті, амғы тӧлні, 400 миллион чыл мының алнындағы туснаң палғалыстырчалар. Кем пілче Ӱӱ тағның паза хайдағ чазыттар парын?
Автор :
Наталья СУБРАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде