ПІС - ХАКАСПЫС!
25.08.2017
Хабарлар
Пу кӱннерде Ағбанда ХакНИИЯЛИ-ның улуғ залында кізілер толдыра чыылыс парғаннар. Мында пістің саблығ ученай Игорь Леонидович Кызласовтың «Хакасы» наа сыххан книгазының презентациязы ирткен. Чыылығны апарған ХакНИИЯЛИ-ның устағҷызы, тархын наукаларының докторы Валентина Николаевна Тугужекова.
Пастағы сӧс авторға, Игорь Леонидовичке, пирілген полған, че ол пурун чоохтанарға писатель Людмила Владимировна Костяковаа пирерге сурынған. «Пу книганы литература оңдайынаң сығарарға сағыс полған», - теен ол. Людмила Владимировна сағам Игорь Леонидовичтің хонғаны полча.
Аннаңар ученай Кызласовтарның наука тоғыстарынаң паза чыындыларынаң чахсы таныс. Іди ол Игорь Леонидовичке сӧбіредегі архивтің пічіктерін олаңай чонға пілдістіг иде пазып, аны сығарыбызарға чӧп пиртір. Ол ідӧк редактор тоғызын апарған. Пу книганы сығарарға паза хоза сылтағ полған. Піс ам хакас чонның пастағы съездтері ирткеннең 100 чыл тол парғанын таныхтапчабыс. Ол пастағы съездтерде пістің чонны «хакас» тіп адирға чӧп сығарған ученай Степан Дмитриевич Майнагашев. «Хакас» ат хоостыра ам даа чон аразында талас парча. Кемміс піс: хакас, тадар, хырғыс алай хоорай? Аннаңар хакас родтарының Улуғлар чӧбі ученай Игорь Леонидович Кызласовсар ол сурығны чарыт пирерге айланған. Аның пабазы Леонид Романович Кызласов ол сурығҷа ідӧк кӧп статьялар сығарған полған. Амды пу книга комментариялығ пирілче.
Анаң чоох тутхан Игорь Леонидович Кызласов. Аның чооғынаң, пу книганы олаңай чонға хығырарға оой ползын тіп, наука тілінең паспин, хоос литература сӧзінең пасхан. Книганы, хакас чонның пастағы съездтерінең пеер 100 чыл толчатханына чарыдып, ӧнетін сығарғаннар. Мында Хакас книга издательствозын махтирға кирек. Аның тоғынҷылары чапчаң тоғыныбысханнар.
Пістің чонны мының алнында хайди ла полза адаҷаңнар. Чонны піріктірчеткен пӱкӱлее ат чох полған. Хаҷан-да «кыргызтар» тіп адаҷаңнар, че ол чон ады полбаан. Хырғыстар - ӱлгӱ тутчатхан род полған. Соонаң орыстар, киліп, пістің чонны «татарлар» тіп адааннар. Олар орыс нимес тӱрк чоннарның прайзын «татарва» тіп нимее салбаҷаңнар. Пістің хакастарны даа ал-алынҷа «Минсуғ татарлары», «Кузнецкай татарлар», «Ачинскай татарлар» тіп адааннар.
1917 чылда июль айда хакас чонның ікінҷі съездінде чыылған 75 делегат пір ӱннең чонны «хакастар» тіп адирға чарадығ алған. Андағ ат пирерге чӧп пирген полған С.Д.Майнагашев. Ол пу атты позы сағынып албаан. Хакастардаңар алында ученайлар наука пічіктерінде таныхтаҷаңнар. Кӧзідімге алза, ученай Н.Н.Козьмин 1913 чылда «О хакасах» тіп статья сығарыбысхан.
Книганың пастағы чардығында «хакас» терминнеңер алғыда чоохталча. Мындох «кыргыз» паза «хоорай» терминнер хайдаң сыхханнарынаңар пазылча. Ікінҷі чардыхта 1703 чылда джунгарлар пістің чонның илеедезін пасха чирзер сӱр парыбысханнаңар хығырып аларға чарир. Ӱзінҷі чардыхта Тянь-Шаньдағы хырғыстар хайдаң сыхханнаңар піліп аларбыс. Сағам хырғыстар піс пу чирдең андар парыбысхабыс тіп чоохтанчалар. Анзы орта нимес. Олар мында хаҷан даа полбааннар.
Анаң сӧс алған Хакасияның правительство кнезінің орынҷызы Ирина Геннадиевна Смолина. Ол пу книга тузында сых парғанын таныхтаан. Автор, ученай кізі, пірдеезін сӧклебин, ипти чарытча позының темазын. Хығырарға сынап таа оой. Книгада пасха ученайларның танығлары пирілче паза хайдаң алылғаны кӧзіділче. Пу книга сых парғанда, «хакас» сӧстеңер паза таластар чох поларға кирек. Пу книга школаларда паза пӧзік ӱгредіг заведениелерінде учебник чіли ползын. Ученай кізінің тархынында полған на кирекке позының кӧрізі полча, че ол аны документ пічіктерінең киречілирге кирек.
Ирина Геннадиевнаа хозылған Хакасиядағы ветераннар чӧбінің кнезі Галина Алексеевна Трошкина. Ол Леонид Романович Кызласов паза оолғы Игорь Леонидович Кызласов Хакасияның паза Россияның даа науказына улуғ хозым иткеннерін таныхтаан. Леонид Романович кӧп тоғыстары ам даа чарыхха сыхпааннар. Аның ол тоғыстарын Игорь Леонидович чонға читірерінеңер ізеніс пар. «Хакас» сӧс пістің республиканың Конституциязында пазыл парған. Аннаңар паза таластар чох поларға кирек.
Чыылығда алғыстас сӧстерінең чоох тутханнар Хакас книга издательствозының директоры Вячеслав Михайлович Тутатчиков, Хакасияның Улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Иванович Воронин, паза ученай Валентина Евгеньевна Майногашева. Олар мындағ книга полған на сӧбіреде поларға кирек тіп таныхтааннар.
Автор :
Илья ТОПОЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде