ХАРАҒАЙНЫҢ АЛЫЗЫҒЛАРЫ
09.08.2017
Хабарлар
Наа пастағлар чуртас алызығларын чахсы сизініп одырчатханнарны хаҷан даа, неке, сағысха тӱзірче: нимее ол кирек, хайдағ тузазы алай читпес сари пар? Чіг сағыстығлар пазох чонның пазын айландырчалар тіп улам чіглен сыхчалар.
Хаҷан пістің республика позының «Хакас Республиканың кічіг аалларын хайраллиры паза тилідері» кӧстегліг программазын чуртасха киріп пастапчатханда, аның тузазын кӧрбинчеткеннер парох полған. Россияда андағ чӧрім пастағызын на нооза. Че республика пазы Виктор Зимин ол чолны чахсы, іле кӧрген. Позы аалда ӧскен кізі чирнең, мал-хуснаң айғасчатханнарның ӱлӱзін ӧтіре пілче. Аннаңар программа тоғынарына ікінҷілес чох полған. Пӱӱнгі кӱнде аның салтарлары пар, хайдағ туза ағылчатханы харах алнында.
Таштып аймаанда кӧстегліг программаны чуртасха киріп пастааннар Харағай паза Хызыл суғ аалыҷахтар. Алызығлар «тегілегі» оларны илееде уғзада пас парыбысхан. Хаҷан-да толдыра чуртас хайнаан ааллар саңай чох пол парарға чит тее парған полғаннар. Чуртағҷылары таңдағы кӱннең ниме сағирын, кӧні чоохтаза, пілбинчеткеннер. «Кӱн ирт парды - чарай ара» тіп сағын чӧрҷеңнер. Туралары салғанах-отха пастыр салған орамаларда чут туста иртері чох палғас. Андағ чуртасты ачығ суғнаң на «сіліглеп» аларға килісче. Аннаңар даа полар, кӧп кізі іскее кір парған. Чон саны ол сылтағнаң хызырылча.
Мин ол кічіг ааллар, программаа киріл парған сылтаанда, харадаң ах пол парғаннар тиирге хараспинчам. Че оларзар алызығлар килгені іле пілдірче тізе, саба полбас тіп сағынчам. Кӧзідімге Харағай аалны алып аларға чараттым.
Амғы туста Пыдырах аал чӧбіне кірчеткен Харағай аал хаҷан-да уғаа саблығ полған. Колхоз тузында анда чуртас хайнаан. Чағынғы аалларның аразында ниикке чӧрҷең машина оларда ла полған тіпчелер. Школа, клуб, орындағы радиостанция тоғынҷаң. Амғы тӧлге аннаңар чоохтаза, нымах ла чіли пілдірче полар. Че ол полған Харағай аалның тархынында. Мағаа анда полған «Хызыл чазы» колхозтың кнезі Михаил Евграфович Мамышевнең чоохтазарға киліскен. Кӧп хынығ ниме аннаң искем.
Соонаң колхозтар совхоз пол парғанда, Харағайда «Абаза» совхозтың фермазы полған. Хаҷан кічіг аалларны улуғ аалларға піріктір сыхханда, аалдаң прай тоғынҷаң орыннарны пасха чирзер кӧзір парыбысханнар. Чоны, тізең, тоғыс тілеп, тарас сыххан. Іди Харағай, киизі сыхчатхан шар чіли, хызырыл парған. Паза чахсы тустар нандыра айланмааннар.
Туннель соонда чарых кӧріне тӱскен, хаҷан республиканың Харағай осхас кічіг аалларын хайраллир паза тилідер кӧстегліг программазы алыл парғанда. Ол санға кірген полған на аалыҷахтың кураторлары табылған. Іди Харағайны тилідерге культура министерствозы чапсынған. Ол туста министр полған Светлана Окольникова уғаа чапчаң хайынған. Тоғынҷылары, сыбыра киліп, аалдағыларға полызып, прай сӧп-сапты арығлааннар, хыйын парыбысхан сиденнерні нааҷылап салғаннар. Олох туста наа тура пӱдіріл парған. Анда клуб, библиотека тоғын сыххан. Хости олғаннар ойнаҷаң паза спортнаң айғасчаң площадка идібіскеннер. Пу аалдаң сыххан чон Илбек Ада чаада чат халған, тылда уйғу-чадығ чох тоғынған чир-суғҷыларына чарыдылған хумартхы тасты, чӧптезіп алып, пос кӱзінең турғыс салғаннар.
Аалны таныбас таа иде чазабысхан ӧӧн орамазында асфальт салыл парған, наа чарытхы линиязы тартыл парыбысхан. Че пу, хайди тіпчелер, тастындағы ла алызығлар. Чуртағҷыларның мал кӧп тудар кӧңнілерін кӧдірерге, республика пазының чахии хоостыра полған на інек пас ӱчӱн ахча тӧлирге чарадығ алылған. Кӧзідімге, саалчатхан пір інек ӱчӱн ай сай 550 салковай пирілче. Пиилердең, хойлардаң ідӧк парыс алчадарға чарир. Мал кӧп тутчатханнарға чыл тооза илееде ахча сӧбіре ізебіне хозыл парча. Республика бюджедіне ол пілдірте чӱк тее полза, Виктор Зимин кічіг ааллардағыларға полызығны тохтатпаспыс тіпче. Андағ хайығ полчатса, чонның кӧңні кӧдірілче, иб аразындағы хоныхтарын улам алғыдарға кӧӧктірче. Паза хайди полар за, тастыхти орныхчатхан кічіг аалыҷахтарда мал-хустаң, чирдең пасха парыс алҷаң оңдай чоғыл нооза.
Пӱӱн Харағай аал, хымнаң усхунған чіли, наа кӱснең чуртап сыхты. Чуртағҷылар, постарынзар хайығ салчатханын кӧріп, ідӧк палғасха сырайнаң тӱс парбасха сіренчелер. Пу сӧстеріме киречі полча аалдағыларның чыл сай мал саны хозылып одырчатханы паза орамада наа туралар пӱтчеткені. Ідӧк олған-узахха амды, чыылызып, ойнаҷаң площадка пар, книга хығырып аларға хынчатханнарға библиотека тоғынча. Клубта кружоктарға чӧрерге чарир. Аның устағҷызы Елена Кобзева чир-суғҷыларына ээрінерге пирбинче.
Хайдағ даа аалның ӧзені пар полча. Ол пик чуртапчатхан, пасхазына кӧзідім полчатхан сӧбірелер. Андағлар Харағайда даа пар. Чииттең ала ортын часха читіре чуртап салған Валерийнең Маргарита Мамышевтер ирепчі. Олар пик хоных тутчалар, палалар ӧскірчелер, постары осхас кӱлӱк поларға ӱгретчелер.
Андағох тоғысчы пик сӧбірелернең чуртапчалар Нэля паза Евгений Торбостаевтер. Улуғ оолғы, Олег, позының кресен-фермер хониин тӧстеп алып, мал ӧскір парча. Туңмалары іҷе-пабаларына полысчалар. Нэля Захаровнадаңар алынҷа чоохтирға кирек. Ол аалда прай чуртастың пастағҷызы полча. Чир-суғҷыларының алнын алып, кӧп чӱгӱр чӧрче. Аннаңар аны сыбыра депутатха таапчалар. Ай-тыс пілбес оңдайлығ ипчі прай чирде маңнанча: ибде, халыхтар тоғызында.
Чиит тее ползалар, пик чуртапчалар Валентиннең Наталья Боргояковтар. Ирепчі аал ортызында улуғ иптіг тура пӱдір салған. Кӱскӱзін сӧбіре наа чуртха кірерге тимненче.
Аал хонҷыхтарынаң тиңнең тиңе хаалапча Александрнаң Азалия Сагалаковтар сӧбірезі. Олар, кресен-фермер хониинаң айғазып, мал ӧскірчелер.
Аалдағыларның чуртазы ниик нимес. Чыл чылға киліспинче нооза. Ӧзімнер чахсы сыхпаза, мал санын хозарға сидік. Че чир-чайаанның алығынаң ас полбассың. Аннаңар аал хониинда пик, сыдамахтығ, тӧдір пазынмас кізілер ле сыдас полчалар. Пу сӧстерге чахсы киречі полчалар Харағайның чуртағҷылары. Хайдағ даа аар, пілдізі чох тустар полза, олар маң пирбинчелер. Пу тӧреен, ӧскен чиріне хыныс, прай чӱреен, чуртазын ағаа пирчеткені полбас па?
Автор :
Георгий КУНУЧАКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы