РЕСПУБЛИКА КАЛЕНДАРЬЫНДА ТУРЫСТЫРА ОРЫН ТАБАР
01.09.2017
Хабарлар
Пӱӱл республикада ӱртӱн айының 4-ҷі кӱнінде пастағызын на Хакас тілі кӱні таныхталар. Хакас Республика тӧстелгеннең паза тілібіс хазна тілі полчатханынаңар закон алылған соонаң пу уғаа кирек паза турыстыра чарадығ. Аның ӧӧн пӧгіні - хакас тілін тиксі хайраллиры, тилідері паза хазна тілі полчатханы хоостыра тузазын, кирексінізін ӧскірері.
Пу сурығ пір-ікі ле пӧгіл парбаан. Аны піс Хакасияның правительствозындағы Хакас тілін хайраллир паза тилідер комиссия пастыра, кӧдіріп, пӧгерге кӱстенгебіс, хығырығҷылар «Хабар» паза «Хакасия» газеталарның 2014 - 2017 чылларда сыххан номерлерінде хығырған поларлар. Че хайди даа полза, сурығ пӧгілген, закон алыл парған. Аннаңар республиканың толдырығ паза закон сығарҷаң ӱлгӱлерінің нандырығлығ кізілерін алғыстирға кирегӧк. Хайди тіпчелер, чатчатхан тастың алтынзар суғ ахпинча алай хыймыранзаң, хайдағ даа сурығ пӧгіліп одырча.
Ноға кирек мындағ танығлығ кӱн? Чазыт нимес, республикабыста ӱлгӱ саринаң хайдағ даа хайығ салылза, чоныбыстың тиксі пос тілінең матлама чоохтанчатханнарның саны хызырылча. Тилекейде 6 муңҷа аймах тіл саналча. Оларның чарымы чіт парар оңдайда. Полған на кӱн ханҷа-да тіл чідіп одырча. Ачырғастығ, че хакас тілі чіт парар тіллернің санында саналча, Россиядағы даа тіллер аразында. Чуртаста удаа пол парча, хаҷан 8 Мартта піс ипчілердеңер, 23 февральда иреннердеңер, 9 Майда аға-ууҷаларыбыстаңар сағын килчебіс. Аннаңар пу ӧнетін кирілген Хакас тілі кӱні тілібісті, кибірлерібісті хайраллап тилідеріне паза тиксі чоныбысты сағыссыратчатхан сурығларны пӧгеріне хоза оңдай пирер. Ізенчебіс, пу кӱнде ӱгредіг, наука, культура учреждениелері паза халых пірігістері хакас тілінең палғалыстығ аймах мероприятиелер иртір турарлар. Газетабыстаңар даа сағынып, пазын турарлар. Хайди ол танығлығ кӱнні иртірердеңер пістің газетабыс иртірген сурастырығ чарыдыбохча. Сурастырығда хайығ тартча хонҷых Тува паза Алтай чирінең килген аалҷыларыбыстың чоохтары, хайди ол республикаларда тӧреен тіл кӱнін алғым таныхтапчалар.
Тілібістің XIX - ХХ чӱс чыллардағы тузаланызынаңар, сидіксіністерінеңер паза тилізінеңер наука тоғыстарында, хакас газетабыста даа ас нимес пазылых. Мин пу улуғ нимес пічиимде хакас тілінің амғы 15 чыл аразындағы чуртазына хайығ айландырчам.
Таныхтирға кирек, пӱӱнгі туста республика ӱлгӱлерінің саринаң хакас тіліне улуғ хайығ салылча. Тиңнестірҷең оңдай пар. 2003 чылда «Хакас чирі» газетада тілібіс хайраллир паза тилідер сурығлар хоостыра статьям сыххан.
Анда, ол тустағы кирексіністер хоостыра, ӧӧн пӧкчең сурығлар таныхталых. Ол санда школаларда прай хакас палаларға хакас тілін ӱгренҷең оңдай пирерге, хакас тілі ӱгретчілеріне хоза тоғыс орнын паза хакас тілі кабинедін. Хакас тілінең тоғынчатхан специалисттерге хоза ахча тӧлирге. Хакас книга издательствозына ӱлгӱ саринаң полызығ пиріп, хатап тоғындырарға. Республиканың правительствозында алай ӱгредіг паза наука министерствозында Терминология комитедін тӧстирге паза пасхазы даа.
Таныхтирға кирек, амғы туста пу сурығлар пӧгіл тее парғаннар. Сағынминчам, ол туста ӱлгӱдегі кізілер ол статьямны ситкіп хығырғаннар, че тус парча, ӱлгӱдегілер алызыбохчалар, пӧгілҷең сурығлар пӧгілібӧк одырча.
Кӧзідімге, ӱгредіг министерствозының искіриинең, хакас тілін ӱгренчеткен палаларның саны илееде ӧс парған, 2017 чылда республикада олған садтарының 62 учреждениезінде 2907 пала хакас тілін ӱгренче. Тиксі республикада 9150 хакас паладаң 7066 пала пос тілін ӱгренче, оларның санынаң 5904 пала предмет оңдайынаң, пасхазы факультатив оңдайынаң. Хакас тілі ӱгретчілерінің саны ідӧк хозылча паза оларға хоза ахча тӧлелче. 2004 чылдаң сығара ХакНИИЯЛИ-ның тіл секторында орнығып, ӱгредіг министерствозының Терминология комиссиязы тоғыныбохча. Хакас книга издательствозы наа учебниктер сығарар тоғысты ӧткін апарча.
Тиксі таныхтаза, пӱӱн хакас тілінең газета сыхча, радио паза телевидение тоғынча, хакас тілін школада ӱгренчелер, ХГУ-да пӧзік ӱгредігліг специалисттер тимнепчелер. Ученайлар тілні аймах саринаң істесчелер. Хакас тілінең хоос литература, учебниктер, методлитература сыхча. Сценадаң хакас тілі паза хакас сарыннары истілче. Хакас тілін хайраллир паза тилідер аймах комиссиялар паза халыхтар пірігістері тоғыс ӧткін апарчалар, гранттар чарлалчалар. Республикада, тізең, хакас тілі орыс тілінең тиң хазна тілі полча.
Піди кӧрзең, тілібісті тилідерге прай даа оңдайлар пар. Таныхтирға кирек, Хакасияның пазы Виктор Михайлович Зимин хакас тілін хайраллир паза тилідер сурығларны тӧреміл хайығда тутча.
Полған на кізі пілче паза оңарча, кӧп ниме сӧбіредең пасталча. Пос тілін пілері паза чоохтазары аннаңох. Хоза таныхтирға кирек, тіл сурығларынаң айғасчатханнарның кӧрізінең, тіл чітпес паза тилир мындағ оңдайларда:
- чонның кӧбізі тілнің функциязын (тузаланызын) алғыдарға кӱстензе;
- пос тілі предмет чіли ӱгренілзе паза ӱгредіг тілі полза;
- пос тілінең аймах литература, учебниктер, сӧстіктер, справочниктер сығарылза;
- пос тілі, хазна статузын алып, аймах сфераларда тузаланҷаң оңдайлығ полза.
Пу танығларның пастағызы ӧӧн ағырсымнығ сурығ полча. Наука істезіглерінің саннары кӧзітче, чоныбыстың чарымы пос тілін пілбинче...
Паза пӱӱнгі тустың пір тании сағыссыратча, хакас тілінің шор диалектінең чоохтасчатхан чоныбыс ас саннығ чон полыбысхан. Іди олар, шор общиналарын тӧстеп, федеральнай ӱлгӱдең, республикадаң алынҷа полызығ алчалар.
2013 - 2014 чылларда хакас тілінің хызыл паза хаас диалекттерінің амғы тустағы тузаланызының синін, олаңай чоохтаза, чуртазын, экспедиция иртіріп, істезерге оңдай полған. Салтарлар хомзыныстығ. Хызыл диалектінең чоохтанчатхан пір дее олған алай чиит кізі табылбаан, 60 час арадағы улуғлар ла чоохтасчалар, че олар даа прайзы нимес. Хызылчар крайына кір парған Шарып паза Ужур аймахтарында ідӧк хызыл диалекті чоғыл, кӧбізі орыс пол партыр. Хызыл диалектті ал халарға кӱстенчеткеннернің аразында хызыл тілі, хакас тілі нимес, учебнигін, тетрадьтарын кирексіп, устағҷылардаң сурарға сағыстығ кізілер парох.
Сағынчам, пу киректер, ас саннығ чон полыбысханы алай алынҷа диалект учебниктерін кирексіпчеткені, тиксі хакас чонны чара тартчатхан чӧрім. Ол минің сағызым. Піс прайзыбыс диалект хоостыра сағай, хаас, шор, хызыл тіп чарыл парзабыс, ниме халар пістің соондағы тӧлібіске. Ӱр чуртир ба тілібіс, кибірлерібіс, хайдар парар Хакас Республикабыс?
Пу ла кӱннерде хакас чонның пастағы съездтерінің паза чоныбыстың адын алғанынаң пеер 100 чыл толғанына чарыдылған улуғ чыылығ ирт парды. Хатабох таныхтирға кирек, ол тустағы чоныбыстың матырлары чоныбысты піріктірер, тілібісті, кибірлерібісті, тиксі чуртазыбысты, чир-суубысты тилідер чӧрім пастааннар. Кӧбізі чуртастарын даа пир салған.
Пӱӱнгі туста піс ол тилісті сайбабасха кирекпіс. Улам, амғы тустағы чидіглерге тӧстеніп, ӱлгӱ хайиинаң паза законнарнаң толдыразынаң тузаланып, ынағ, пір чӧптіг тиліске тартыларға кирекпіс.
Аарлығ хығырығҷылар, алғыстапчам сірерні чағдапчатхан Хакас тілі кӱнінең! Ізенчебіс, пу наа танығлығ кӱн, чуртасха кіріп, республикабыстың танығлығ календарьында турыстыра орын табар!
Автор :
Радион СУНЧУГАШЕВ, «Хабар» газетаның ӧӧн редакторы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде