САБЛАНЫССАР АЙМАХ ЧОЛЛАР ЧАЛТЫРАМА
30.06.2021
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Иреннер 45, 55, 65 частарын таныхтирға хынминчалар. Таныхтабинчалар даа. Аңдағох сағыс тутча Кызлас аалда тренер полчатхан Алексей Яковлевич Шулбаев. Ағаа 65 час толча. Че туған-чағыннары, ӱгренҷілері хайди даа чыылызарлар, аны алғыстирлар
КӦЗІДІМНЕР
Сағысха кирчем 2000 чыллар наа ла пасталчатхан тусты. Андада Анатолий Султрековтың кӱресчі хыстардаңар «Алып хыстар чолы» паза «Сыйыхха - хызыл чистектер» чыындылары чарыхха сыххан полғаннар. Кӧрҷеңмін, хайди най хынып хығырчалар оларны ӱгренҷілер. Аннаңар позым даа хығыр кӧрерге чарадыбысхам.
Сынап таа турыстығ книгалар полтыр. Сах андох хығырығҷыны аптап алчалар, кӱресчі хыстарнаң хада Россия, Европа, тилекей марығларында араласчазың, чиңістерге чоо ӧрінчезің, утыр салзаң, сым-туюххан харах частарың чысхлапчазың, соондағы марығларда хайди даа утып аларға сағынчазың.
Оңарылыстығ, ӱгренҷілер улуғ класстарға сыхханда, ол книгалардаңар сағыстарынаң ӱлезіп, чоннар аразындағы класстығ спорт устары Татьяна, Лидия, Инга паза Наталья Карамчаковалардаңар, Лилия Каскараковадаңар паза даа пасхаларынаңар уғаа хынығ сочинениелер пасчаңнар, аймах паза республика синінде иртчеткен істезігліг марығларда араласчаңнар, сыйыхтығ орыннарға сыхчаңнар. Кӧрген ползар ол туста оолағастарның, хызыҷағастарның ӧріністерін - чуртаста кӧзідім алҷаң, оларға кӧӧгерге харасчаң чир-суғҷылары, кӱресчі хыстар тӧреен-ӧскен чирін тилекейге сабландырчалар. Хайди махтанмас, поғдархабас андағ саблығ кӱресчі хыстарға.
Хаҷан чуртаста чахсы кӧзідім пар полза, ноға оларға кӧӧгерге чарабас? Ағаа хоза, аалда уғаа чахсы тренер тоғынча, ідӧк олаңай кӱрес микелеріне кӧніктірче. Кызлас аалдаңох сыххан нооза чоннар аразындағы улуғ турнирлернің чиңісчізі полған, РСФСР чоннарының чайғыдағы Спартакиадазында аралазып, ибзер алтын медальлығ айланған Алексей Карамчаков.
КӰРЕС МИКЕЛЕРІ
1980 чылларда «Тасхыл» совхознаң Роберт Карпович Кичеев устирға турғызылған. Ол туста пай пілістіг, ырах кӧрістіг пастыхтар Хакасияны тиксі махтаға сығар турғаннар. Асхыстағы хой совхозы, «Россия», «Борец», «Целиннай» паза даа пасха совхозтар областьта ла нимес, илееде ырах саблан турғаннар. Андада аал хонии тоғынҷыларының чуртазына ӧӧн хайығ айландырылҷаң, социализм марии хазыр оңдайда иртчең.
Пістің Кызлас аалдағы культура туразының устағҷызына Людмила Анатольевна Тинникова турғызылғанда, анда халых-чарыдығлығ тоғыс хайнап пастабысхан. Пос кӧңнінең ойыннар турғысчатхан чайаачы ӧмелер аразында социализм марии уғаа хазыр оңдайда ирт турҷаң. Иң чахсыларына «чон ӧмезі» аарластығ ат пирілҷең. Андағох оңдайнаң істеніс ӧмелері аразында спорт марығлары иртчеңнер. Мында алынҷа спортсменнернің кӧзідімнері, ідӧк тиксі совхозтың чидіглері санға алылҷаңнар.
Андағ оңдайнаң Роберт Карпович аал хонии тоғынҷыларын спорт марығларына тимнеҷең кізі кӧрглепчеткен. Іди ол Абазадағы школа-интернатта ӱгретчі полчатхан олаңай кӱресче Россияның спорт узы Алексей Яковлевич Шулбаевті Кызлас аалзар тоғысха килерге чӧптеп алған. Наа орынзар килгендӧк, кӱресчі ӱгретчі аалда секция тӧстеен. Кӱрес микелеріне ӱгренерге хынчатхан оолағастар харбазарға хонҷых ааллардаң даа кил сыхханнар. Алексей Яковлевич пірдеезін хыйа итпеҷең.
Олғаннарнаң хайди хынып айғасчатханын позымның оолағастары хоостыра маңат сизінҷеңмін. Палаларым, школадаң айлан килзелер, табырах азыранып алчалар, иб аразында хайыныбысчалар. Анаң ибзер пирілген тоғыстарын толдырарға одырыбысчалар. Паза ла кӧрзем, пос-пас чӧрчелер. Харахтары стенеде іліл парған часта ла. Хайди полыбыстар, хайдар іди маңзырапчазар тіп сурзам, харбазарға чидікпинчебіс тіпчелер. Андағ туста ибзер пирілген тоғыстарын сала-сула ла толдыр салдылар тіп ікінңілес тӧріпче. Сыныхтабызарға чарадыбысчам, чох, прай чахсы ит салтырлар, хомайлаҷаң сылтағ чоғыл.
ТРЕНЕРНІ МАХТААНЫ
Оолағастарымзар пазох сыныхти кӧрчем. Секцияа парар тус чағдаҷаан чағдабысты нооза. Палаларымның сырайларында ӧрчіліг кӱлімзірес хозылып одырча. Анзы мағаа чапсых таа пілдірібісче. Аннаңар Алексей Яковлевич сірерні хайдағ наа микелерге ӱгрет салған тіп хыныға ла сурыбысхам.
Оолағастарым, паза даа ӱр чубанмин, турчатханох орыннарында хабыза халдылар. Пірсі мике саларға харасча, ікінҷізі піліп арачыланча. Пірее ниме харығ полчатса, андар кӧрбин дее, хыйа учухтырыбысчалар. Іди ӱр ниместің не аразына ай-пораан пол парған. Тохтатпинчам. Харығ поларға чарабас. Позым кӧӧктіріп алғам, аннаңар тыстанчам. Чолларында орта пол парар пірее нимелерні хыйа аларға алай оортах чылдырыбызарға маңнан халчам. Іди хылынмазам, анзы тігі учуғар.
- Че, че, чидер, тохтирға кирек. Кӧріңер, пис часха чит парир, секцияа чӱгӱріңер, - амыратчам иркелерімні.
- Іҷең, кӧрдің я, хайди мин аны орғанзар махалығ учухтырыбысхам? Арачыланарға даа маңнанмаан, - махтанча пірсі.
- Анзы саналбинча. Мин тайлых парғам, - чараспинча ікінҷізі.
Іди, сарызып-суулазып ала, ибдең сығара чӱгӱрібіскеннер. Паза ла кӧрзем, тігі шыылат парирлар, тренировкаа маңзырапчалар. Андағ хылыныс мағаа тоғыста тузаланарға наа тема сыйлаан тиирге чарир, ӱгренҷілерге аалның саблығ кізілерінеңер, ол санда олаңай кӱресче тренер Алексей Яковлевич Шулбаевтеңер сочинение пас саларға чахаам.
Чахиим толдырылғанда, ӱгренҷiлерімнің сочинениелерін хығырарға хынығ даа, чапсых таа, тузалығ даа полған. Кӱрес секциязына чӧрчеткеннер тренерні оңнығ ла махтабинчалар, чуртаста ағаа кӧӧгерге чарир тіп пасчалар. Пір оолағас Алексей Яковлевич марығ тузында позын хайди амыр тудынчатханын кӧзідіп, пасха тренерлернең маңат тиңнестірче. Сынап пасха оолағас-хызыңағастарның тренерлері, ӱгренҷілері утырчатса, хайди матап хысхырчатханнарын, палаларның кӧңнілерін тӱзірчеткенін кӧнізінең пас салтыр. Алексей Яковлевич, тізең, сым на пас чӧрче, че кӱресчілерінің прай алҷаастарын сизініп одырча, соонаң пірее тренировка тузында ол микені хайди орта паза табырах толдырарын парчан чарыда кӧзіт пирчеткен ӱчӱн махтапча. Тренер полза, андағ поларға кирек тіп паалапчатханынаң парчан чӱреемнең чарасчам. Мындағ кӧріс прай даа аал чуртағҷыларының.
ТУРЫСТЫҒ ӰГРЕНҶІЛЕРІ
Алексей Яковлевич Шулбаев Таштып чиріндегі тайға пори турчатхан Аңчул аалда тӧреен-ӧскенін палалар постарының сочинениелерінде хайди даа таныхтапчалар. Піреезі тренернің тастындағы кӧрімін хоостирға харасча: пӧзік сыннығ, чииттегі осхас кӱстіг, ибде прай тоғыстарны табырах паза чапчаң толдырыбысча, хаңан даа ачых-чарых кӧңніліг чӧрче, прайзынаң маңат чоохтасча.
Пістің аалда олаңай кӱрес секциязын апарчатхан тренер позының турыстығ ӱгренҷілері санында иң пастап Марат Кичеевті адапча. Марат Семёнович пӱӱнгі кӱнде Россияның саблығ тренері полча. Кӱресчі хызыҷахтарның піріктірілген командазының Хакасияның улуғ тренері. Ағаа хоза, ол олаңай паза хакас кӱрезінҷе Россияның спорт узы. Андағ кӧзідімнерге читкен ӱгренҷізіне хайди поғдархабас, аның чалтырама чидіглеріне хайди ӧрінмес.
Аннаң пасха, Алексей Яковлевичтің ӱгренҷілері ӱчӱн аалның прай чуртағҷылары Евгений Пакачаковтың, Григорий Томояковтың, Александр паза Сергей Сергеев харындастарның, Александр Кайдараковтың, Сергей Амзараковтың чиңістеріне ӧрінісчелер, пу адалған оолларның прайзы даа олаңай кӱресче Россияның спорт устары полчатханын таныхтапчалар. Ағаа хоза, Григорий Томояков, Тун пайрам ӱлӱкӱнінде харбазып, ниикке чӧрҷең машина утып алған.
«Минің кӧңніме кірче, хаңан тренерім кӧзіткен микелерні орта тузаланып, аймах марығлар тузында пасха кӱресчілерні кибіссер сас ойда тастап, чарыннарына чатыр салзам. Анзы «чисто» утханына саналча. Андада позымны алыптығ нымахтардағы ӧӧн матырға санап пастабысчам, тың ӧрінчем», - таныхтапча чахсы пазылған сочинениезінде пір маңат ӱгренчеткен оолағас. Анаң ол мындағ сағыстарынаң ӱлесче: Алексей Яковлевич чахсы тренер ле нимес, ідӧк пай пілістіг, аллығ чӱректіг олаңай кізі. Аннаң хада пірее хати ол-пу сурығлар хоостыра чоохтазып аларға чарир. Сидік тустарны ипти тобыр парыбызарға тузалығ чӧптернең полыс пирчеткенін тренернің ӱгренҷілері уғаа пӧзік паалапчалар.
МАХАЧЫ ЧААҶЫ
Пазох ла ӱгренҷілерімнің сочинениелерінзер айлан кӧрерге чарадыбыстым. Чайаачы тоғыстарында палалар постарының кӧңні-чӱректерін асчалар, ол-пу сағыстарынаң, пӧгіннерінең ӱлесчелер.
«Минің чӱрееме ӧрініс толча, хаҷан пістің аалдағы Культура туразының хыринда аймах машиналар толдыра турчатса. Піснең тиң частығ кӱресчі оолағастар паза хызыҷағастар ачых-чарых кӧңніліг аал арали пастыр чӧрчетселер, аалҷыларыбысха саблығ чир-суғҷыларыбыстаңар хынып чоохтапчабыс. Хаҷан піс оларның аалынзар харбазарға парзабыс, пісті ідӧк чахсы, чылығ удурлирлар, иблерінзер дее ааллап кирерлер», - пасча кӱресчі оолағас-хызыҷағастарның піреезі. Анаң постарының чазыттығ сағыстарынаң ӱлесчелер: постың аалында харбазарға хайдағ нандырығлығ полған. Хайди кӱресчеткеніңні тренер ле нимес, іҷе-пабаң, туған-чағыннарың кӧрчелер, паалапчалар, ӧрінчелер алай хомзынчалар. Итсе, андағ хайығ маңат харбазарға кӧӧктірче.
Пістің аалда иртіріл турған республика синіндегі арға-мӧрій Илбек Ада чааның махачызы Антон Ефимович Пакачаковтың хумартхызына чарыдылҷаң. Махачы чир-суғҷыбыс II степеньніг Ада чаа паза Хызыл Чылтыс орденнернең, тӧрт медальнаң таныхталған. Ибзер айланып, чон хониин кӧдірерінде маңат істенген. Аның хызы, Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозында тоғынған Нина Антоновна Толмашова, марығ пайрам кибірли азылчатханында сыбыра араласчаң, кічіг кӱресчілерні чалтырама чиңістер тударға алғаҷаң, пабазы хайдағ кізі полғаннаңар чоохтап пирҷең. Чоохха киліскенде, мындағ хоза танығ идерге чарир: Нина Антоновна пабазынаңар чапсых кинде пас салған, чарыхха сығарған.
Кибістегі харбазығлар хайди хазыр ирт турҷаң полғанын пос хараанаң кӧрерге кирек. Кӧгліг хысхырыстар, чиңіске кӧӧктірістер ӱр нимеске дее тохтабинчатханнар. Іҷе-пабалар, аал чуртағҷылары саңай ӱннері харылғанҷа аахтас-хысхырыс салҷаңнар. Пістің пірее оолағас, махалығ мике тузаланып, аалҷы кӱресчіні саңай сас ойда тастаза, орындағы Культура туразы аар-пеер чайхал сыхханға тӧӧй пілдірібісчең - чоныбыс іди тың ӧрінісчең. Андағ туста пірее хати Алексей Яковлевич Шулбаевсер кӧр салчатхабыс. Кӧп чахсы кӱресчілер тимнеп салған тренер амыр ла пас чӧрче, пу марығны иртірер ӱчӱн нинҷе кӱс паза тус хоратхан кізее тӧӧй нимес. Оңарылыстығ, прай сурығларны тузында паза орта пӧгібіс турарға орындағы даа пастыхтар, аймахтағы, республикадағы ӱлгӱлер хабасханнар. Улуғ алғыс прайзына аның ӱчӱн. Олох арада оларзар мындағ сурыныснаң айланарға сағыс пар: анҷа кӧп спорт устарын тимнеп салған, чиит тӧлні орта чолҷа парарға сыбыра кӧніктірчеткен тренер пір дее аарластығ атха турысхалах. Аны пірее оңдайнаң таныхтап салған ползалар, матап ӧрінерҷікпіс.
Уғаа пазымнығ хылыхтығ тренерні махтап, мындағ хоза танығ идерге сағыс пар: пістің школаның ӱгренҷізі Илья Боргояков, хакас тілінің олимпиадазында аралазып, «Минің родым - минің поғдархазым» тема хоостыра істезігліг тоғыс тимнеен. Анда ол Алексей Яковлевич Шулбаевтің ӱгренҷізі Марат Боргояковтаңар уғаа чылығ сӧстер пасча, хада тӧреен харындазының чиңістерін адағлапча. Хаҷан оолағас аҷазының алтын-кӱмӱс медальларын сыныхтағлығ комиссияа кӧзіт пиргенде, сала даа ікінҷілес чох ағаа пастағы орын пирердеңер чарадығ алылған.
Алексей Яковлевич, тӧреен кӱніңернең алғыстапчабыс, тренер тоғызында наа чидіглер алғапчабыс. Сірерге иң ӧӧн сыйых - чонның хынызы, ӱгренҷілеріңнің ӧрінізі, хада хонғаныңның, ӱс палаңның, сигіс пархаҷааңның паарсазы.
Автор :
Мария КЫЗЛАСОВА, ӱгретчі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде