ТУРИСТТЕРГЕ - ХАЙХАСТЫҒ ЧОЛ
08.09.2021
Хабарлар
Туризм. Пу наада Сойан-Сус ГЭС-та танығлығ кирек полған: РусГидро пірігістің ӧӧн директоры Виктор Хмарин паза Хакасия пазы Валентин Коновалов пістің республикада туризмні мыннаң мындар тилідер чӧптезігде хол салыбысханнар
Анзына киртінерге дее сидік, че хаҷан тиксі хазнабыста чорых чӧрерге хынчатханнар аразында сурастырығ иртіргенде, туристтернің илееде чардығы гидро-электростанцияларда полып аларға сағынчатханын искіртір. Пірдең, иң килкімнері хайди тоғынчатханын, ибіркі чир-чайаан хайди хайраллал халғанын кӧріп аларға сағынчатханнарын чазырбиндырлар, ахчаа харанмаспыс тіптірлер.
Мында паза мындағ кирек чапсытхан осхас: пістің туристтерге пасха хазналарның чорых чӧрчеткеннері ікінҷілес чох хозылыбыстырлар. Аннаңар Ростуризмге сағысха тӱзерге киліскен, неке: пу сурығны хайди килістіре пӧгібісчең? Ағаа хоза, анзын ноға чазырҷаң за, пістің Хакасиязар килген туристтер Сойан-Сус ГЭС-та хайди даа полып аларға харасчалар, аның илбек кӱзіне, ибіркінің сілиине саңай таңнааннарын чазырбинчалар, чорых сығарға тимненчеткен таныстарына Хакасияда хайди даа полып аларға чӧп пирчелер.
Анзын санға алып, Ростуризм паза РусГидро пірігіс хада-пірге тоғынардаңар чӧптезіг идерге чаратханнар. Сынағ оңдайнаң пастағызын туристтерге чол асханнар Дагестанның Чиркейсктегі ГЭС-сар. Хайди таныхтапчалар Ростуризмнің тоғынҷылары, пастағы хаалағ тикке парбиндыр. Дагестан ідӧк тее кӧп саннығ туристтерні позынзар тартча. Амды ГЭС-сар чол азыл парды.
Сала даа ікінҷілес чох, туристтерге андағ чол Сойан-Сус ГЭС-сар азыларға кирек полған. Амды андағ чӧптезігде хол салылды. Пістің чирзер килген аймах чорыхчылар тилекейдегі иң килкім гидростанцияларның пірсінде полып аларға харазарлар. Анда кӧрҷең, хайхаҷаң паза таңнаҷаң орыннар толдыра табыларына прайзы даа ізенче. Анда аалҷыларны турыстығ удурлаҷаң оңдайларны чахсыландырары кӧместең пӧзік синге кӧдіріл турар. Анзын Сойан-Сус ГЭС-тың устағ-пастаа даа, Хакасияда туризмнең айғасчатханнар даа чахсы оңарчалар.
Анзын таныхтааннар чӧптезігде хол салчатхан туста Хакасия пазы Валентин Коновалов паза РусГидроның ӧӧн директоры Виктор Хмарин. Оларның сӧстеріне хозылғаннар Ростуризмнің тоғынҷылары, хайзылары Хакастуризмнең чӧптезіглерде хол салғаннар. Хакастуризмнің устағ-пастаа пасха регионнарнаң, иң пастап хонҷыхтарнаң, чӧптезіглерде хол салған. Халғанҷы туста туризмні тилідеріне улуғ хайығ айландырылча нооза.
Чӧптезіглерде хол салылчатхан туста піс, хабарҷылар, туризмнең айғасчатхан улус паза Сибирьдегі федеральнай университеттің Саяногорсктағы пӧлиинің студенттері прай пірікклеп парғабыс. Чоох-чаахнаң алысчаң чахсы оңдай табылған.
Ол туста мин мында волонтерлар полчатхан ікі ӧӧредең нинҷе ӱр пу кирек узарадылардаңар сурыбысхам. Ікӧлеңнің пірсі, холындағы чаҷынзар кӧрібізіп, ам даа чарым часча тудыл парарбыстар теен. Аннаңар, тасхар сығып, ырах ниместе турчатхан тигірибзер пастыр сыххам. Пілчем, аны Сойан-Сус ГЭС-тағы саайда ӱреен кізілерге чарыдып хумартхы оңдайынан пӱдір салғаннар. Кічіг тигіриб алнында аймах ӧңніг сіліг розалар. Оларны санирға даа кирек чоғыл - 78 чахайах поларға кирек. Анҷа кізі саайланған, чуртазын пир салған хорғыстығ туста.
Тигіриб ізігі чабых полтыр. Сағынғам, ол сыбыра азых полча. Тик нимес тартхлап кӧргем - азылбинча. Аннаңар позының суун, салғахтандыра чайхап ала, соох чирзер апарчатхан Ким хазынзар чағын пастырғам. Оңарылыстығ, илбек суғның чарлары хатығ пиктегде, тимір-бетоннаң пӱдірілтір.
Улуғ ӧрінізіме, саайда чуртастарын пир салған кізілерні сағысха кирерге килген чалғысхан на полбиндырбын. Ікі чиит ипчі, тигірибдең харах албин, постарының сағыстарынаң ӱлесчеткен. Оларны таныбинчам. Ноға-да телевидение хабарҷылары поларлар тіп сағын салғам. Сынында блогерлер полтырлар. Туризмні тилідер чӧптезігде хол салыларын чарыдарға, Сойан-Сус ГЭС-наң чағын танызып аларға хабарҷылар, блогерлер аймах-пасха орыннардаң чыылысханнар. Москвадаң килгеннерні постарын хайди кӧдіре тудынчатханнары хоостыра піліп аларға чарир полған. Че сала соонаң арах оларның даа оңдай-хылыхтары чахсы саринзар алысханы пілдірген: тӧреен чирібістің хайхастығ сіліг кӧрімнеріне саңай аптат салтырҷыхтар.
Хаҷан туризмні тилідер чӧптезіглерде хол салыл парғанда, пісті Сойан-Сус ГЭС-тың музейінең таныстырғаннар. Анда даа кӧрчең-таңначаң экспонаттар толдыра полған. Олардаңар хынығ чоохтап пир турған Сойан-Сус ГЭС-та инженер полчатхан чиит специалист. Мин профессионал-гид нимеспін, че хайда тоғынчатханымны чахсы пілерге харазып, гидро-электростанцияның тархынынаң айғас сыххам тіпче. Позынзар, чииттеңер, Илья тіп айланарға чаратхан.
Таныхтирға кирек, музейзер чидер алнында піске ікі хати тохтирға киліскен. Хайзы даа ГЭС пӱдіриине танығлығ орыннар. Пастағы тохтағ - илбек кӱстіг Кимні чиңен, олаңай кӱрҷекнең чир хазып пастаан пӱдірігҷілерге тимнелген хумартхы тас. Ол тимір-бетоннаң чайалған, аймах специальностьтығ кізілер постарының тоғыстарын ыраххы 1963 чылда пастааннар. Итсе, тілег-істезігліг тоғыстар мында 1961 чылда иртіріл сыхханнар. Килістіре орын таап аларға кирек полған. Андағ орын Карлов хызымы полған. Пастағы килкім гидростанцияны пӱдірер проекттерні «Ленгидропроект» институттың специалисттері тимнееннер.
Ікінҷі тохтағ «Сойан-Сус ГЭС-тың пастағы турбиназының тоғысчы терпегі» адалчатхан орында полған. Мына хайда аймах орыннардаң чыылысхан аалҷыларға ибіркі сілігнең ӧкерсініп алар оңдай табылған. Хабарҷылар телефоннарына, операторлар паза блогерлер видеокамераларына суурарға маңнанминчатханнар. Алныбыста, тізең, ГЭС ӧӧн позынаң хасхай турча. Пу махалығ кӧрім аалҷыларыбыстың сағызында хаҷанға даа халар.
Ноға ба? ГЭС-тың плотиназында улуғ букваларнаң «Россия» пазылых. Ол сӧстің пӧзии - 52 метр, чалбаа -570 метр. Аны пазарында хазнабыс флагының ӧңнері хоостыра сырлар тузаланылғаннар. Пу килкім тоғысты 2020 чылда 15 хоосчы неделя тооза толдырған. Олар 9 муң литр сыр хорат салғаннар. Амды пу тилекейдегі техническай пӱдіріглерде пазылған, хазнаны таныхтапчатхан иң улуғ сӧс полча.
Ікінҷі тохтағдаң музейге теере трамвайлығ парарға килізер тееннерінде, киртінерге сидік полған. Мына ол харахтарыбыс алнында турча. Ікі вагоннығ. Сойан-Сус ГЭС-тың тоғынҷыларын тарт чӧрчеткені таныхталча. Хаҷан трамвай орнынаң тибіребіскенде, ӧткін паза хаңалҷос хылыхтығ хабарчылар билет ӱчӱн 5 ахча чыыбызарға кирек тіп суулазып пастабысханнарында, чииттерібіс оларзар хахап парған харахтарнаң кӧрчеткеннер. Олар хайдаң пілерлер зе, пастағы троллейбус-трамвайларда билет паазы 5 ахча полғанын.
Музейде полар тус тоозылғанда, пісті автобустарға одыртыбысханнар. Ікі автобус СМИ тоғынҷыларына, пір автобус туроператорларға, пір автобус студенттерге, пір автобус аалҷы пастыхтарға.
Мында улуғ нимес хоза танығ идерге чарир: музей соонаң СМИ тоғынҷыларын машиннай залзар апарғаннар. Мында хорғыстығ саай полған нооза. 70-80 тонна пасчатхан агрегаттар кииҷе ниик чӱктер чіли учуғыс чӧргеннер, полызыға хығырчатхан кізілернің ӱннері улуғ сууласта истілбинчеткен дее. Аннаңар, аны сағысха киріп, тың чӱрексінгем, кӧңнім амырат полбин, тасхар сых чӧрібіскем. Аны-мыны ла кӧрерге маңнан халғам: килкім не 10 турбина электричество тоғынчатхан улуғ залда амыр кӱӱлес турча, кізілер хайынчатханы саңай пілдірбинче. Хадағҷылар ла табырах пазытнаң ирте халчалар, сыныхтаҷаң орыннарны кӧрібісчелер.
Карлов хызымында чыыл парған суғ электричество тоғынарға прай тузаланылбинча. Аннаңар суғның чардығын олаңай ла позыдарға килісче. Анзы килкім не электротурбиналарны тоғындырчатхан орыннаң хости. Анзы пастағызы. Суғ олаңай ла позыдылчатхан ікінҷі орын пар. Аны тағ ӧтіре ағысчалар, суғ чыылған синні пір орында тударға харасчалар. Іди полбаза, чыылған суғ аар-пеер ах сығар.
- Пу плотинаның алнында чыылған суғның тирее 200 метр поларға кирек. Часхызын, хар хайыл сыхса, ол кӧзідім 240 метрге чит парча. Анзы даа хорғыстығ нимес. Че артых суғны тикке ағызарына улуғ хайығ айландырылча, - чоохтапча Сойан-Сус ГЭС-тың ӧӧн инженерінің орынҷызы Дмитрий Рыбалко, анаң хосча. - Гидроэлектростанция плотиназының пӧзии 242 метрге тиңнелче, чалбаа 1074 метр саналча. Плотинаның пӧзиин кем хайди хынча, іди тиңнестірче. Піреезі Хеопстың пирамидазынаң ікі хати пӧзік тіп санапча, пасхазы аны МГУ-ның ӧӧн туразынаң тиңнестірче. Мин кізілерге чоохтапчатсам, пасха кӧзідімнернең тузаланчам, плотинаның пӧзии 80 хадыллығ туранаң тиңнесче тіпчем.
Мына піс ГЭС-тың иң пӧзік чиріндебіс. Пас айланыстығ сіліг кӧрім. Ким суғ инчеткені хоостыра хайдағ хайхастығ чирлер: пӧзік тағлар, халын ағастығ тайға, оох-теек сууҷахтар Кимге хозылчатханын кӧрерге чарир. Кистібісте, тізең, суғ чыылған орын. Карлов хызымында чыылған суғ ӱс хонҷых регионда тудылча: Хакасияда, Тувада паза Хызылчар крайында.
Нинҷе кӧрчезің, анҷа хайхапчазың паза таңнапчазың: хай пірее орыннарда чіріліп пастабысхан пӧзік тағларны тимір-бетоннаң, «намачылап», тыыдып одырчалар. Пісті ӱдес чӧрчеткен, сурығларыбысха нандырчатхан Дмитрий Рыбалконың сӧстерінең, пу ГЭС-ты пӱдіреріне 9 млн кубометр артиинаң тимір-бетон тузаланылған. Алай ба ол Москвадаң Владивостокка читіре чахсы чол салыбызарға чидерчік тіп санапчалар специалисттер.
Хысхачахти чоохтаза, Хакасиязар килген туристтерге азылған наа чол уғаа махалығ паза тузалығ. Хайхаҷаң, таңнаҷаң, ӧрінҷең орыннар толдыра. Сілігні ле орта паалап піл.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы