ПОС ЧИРІНІҢ ТАРХЫНЫН ПІЛЕРГЕ
20.10.2021
Хабарлар
Хакасияның саблығ кізілері. Ағбанда С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінде Хакас чонның алыптығ нымағы чылына паза Ким хазындағы пічіктіг тастар табылғаннаң пеер 300 чыл толчатханына чарыдылған наука чыылии ирткен
Анда араласхан Москвадаң килген ученай, тархын наукаларының докторы Игорь Леонидович Кызласов. Ол пістің саблығ ученай, тархын наукаларының докторы Леонид Романович Кызласовтың оолғы. Піс, оңдай полғанда, аны редакциязар ааллап хығырып алғабыс. Аннаң ӧӧнінде чуртазынаңар паза тоғызынаңар чоохтасхабыс. Итсе-де, кӧбізін ол чоохтап турған:
- Мин Москвада тӧреем. Ікіс туңмам Ирина пір час пазынаң тӧреен, аннаңар мин улии полчам. Пабам Леонид Романович Хакасияда тоғызы хоостыра кӱргеннер хасхан. Экспедиция кӱннері тоозылғанда, Москвазар, ибінзер, айланған. Аны Ярославскай вокзалда іҷемнің ікі пиҷезі удурлаан. Ам пабам сурапчадыр: «Минің кем тӧріп парды?» Пір пиҷезі тіпче: «Синің оол тӧреен, алғыстапчабыс!» Ікінҷізі ідӧк алғыстапча: «Синің хыс пала тӧреен!» Пабам оңар полбинча: «Кӧні чоохтап пирзер, оол алай хыс тӧреен». Тігілері нандырчалар: «Синің ікі пала, оолнаң хыс, пір саңай тӧреен». Пабам ӧрінгеніне таңнап парған.
Пабам Леонид Романович, Илбек Ада чаа тоозылғандох, Москвада МГУ-зар археологка ӱгренерге кірібіскен. Ол андағы профессор Сергей Владимирович Киселёвты чахсы таныпчатхан. Киселёв Хакасияда удаа пол парҷаң. Ол соонаң саблығ Салбых кӱргенін хасхан нооза. Сибирьнің тархынын істесчеткен ученайлардаң ол иң пурун Ӱстӱнзархы Сибирьнің тархынынаңар книга пас салған. Пабам аның лекцияларына хынып чӧрҷең. Ол Киселёвты тархын киреенде позының пастағы ӱгретчізіне санаан. Соонаң археология экспедицияларында хада аралас турчаң.
Мында ағаларымнаңар чоохтап пирерге сағынчам. Минің ағам, пабамның пабазы Роман Кызласов, хакас тілінең Уроман Афанасьевич, 1896 чылда Асхыс аймаандағы Кызлас аалда тӧреен. Тағ харғазы сӧӧктіг. Кресен полған. Сӧбіреде тӧрт пала ӧскен. Анаң 1901 чылда, чабал чуғынҷах ағырыға хаптырып, паба-іҷезі ӱреен. Ӧкіс палаларны тайызы Николай Сидорович Тодиков Уйбат чирінзер апарыбысхан. Уроман сигіс частығдаң сығара пайларда тоғынған. 14 частығда ол орыс букваларны танирға паза пазарға ӱгреніп алған. Орыс пайларда тоғынып, ол орыс тілінең чахсы чоохтасхан.
Совет ӱлгӱзі пастал сыхханда, 1919 - 1923 чылларда, Минсуғ, Хызылчар городтарда аймах курстарда тӧреміл ӱгренҷең, кӧп хығырҷаң. Олох чылларда Роман Афанасьевич потребкооперацияның санҷызы полған, соонаң кнезіне турғызылған. Хакас аалларҷа чӧріп, чонны пічікке ӱгредерінде араласчаң. Ол ідӧк Хызылчарда паза Минсуғда сыхчатхан газеталарзар хабарлар паза статьялар пасчаң. «Сағай-хаас» тіп пазынҷаң. Пос чонының пічиин табырах тӧстирге тіп, орыс-хакас сӧстігін тимнеен. Роман Афанасьевич хоос чайаачы тоғыстар даа пасчаң. Пірее кибелістерні орыс тіліне тілбестеңең.
1929 чылда аны сӧбірезінең хада Ленинград (амды Санкт-Петербург) городсар ӱгренерге ысханнар. 1934 чылда институт тоозып, экономиках пӧзік ӱгредіг алған. Ол андағ ӱгредіг алған пастағы хакас полған. Хакасиязар айланып, Хакас облазындағы потребсоюзнаң устаан, тоғызы хоостыра махтатчаң. Че 1937 чылда аны, «чон ыырҷызы» идіп, харибзер ал парыбысханнар. Анаң пір чыл пазынаң ат салғаннар. Ағаа 42 час таа толғалах полған. Ууҷам Христина Витольдовна чуртастаң ідӧк ирте, 39 частығда, парыбысхан. Ууҷамның пабазы Витольд Гурницкий поляк полған. Ол Сибирьзер ыстырған поляктарның тӧлінең. Революция алнында Польша Россия империязына кірген полған. Гурницкий - чайаачы кізі, ол «Чуртас чолларынҷа» книга пас салған. Анда пір оолағас Сибирьзер ызыға ыстырған пабазын тілеп парғаннаңар пасча. Витольд Гурницкий, Хакас чирінзер киліп, аймах тоғыстарда тоғынған, ол санда кізілерні аттығ тарт чӧрҷең. Мында ол, хакас хысха хыныбызып, хакас тіліне ӱгреніп алған. Скрипканаң маңат ойнап, чиит хысты аптаан. Ідӧк теелбек чахсы салҷаң. Іди оларның хакас-поляк сӧбірезі тӧстелген. Ипчізі аны «минің полягым» паарсап адаҷаң.
Минің пабам ӧӧн хакас полған, ічем, тізең, Рязань чиріндегі ӧӧн орыстарның хызы. Іди минде нинҷе аймах чонның ханы аралас парған. Іҷемнің кӧппегес харахтар полған, аннаңар пабам аны «минің Анютины глазки чахайағым!» тіҷең.
Пабам чайғы сай археология экспедицияларына парыбысчаң. Піс, тізең, Москва хыриндағы аалда тура арендаа алып чуртаҷаңмыс. Хости ағас аразы паза суғ ахчатхан. Мин, андар кӱннің сай чӧріп, хурт-хоостарны, ӧзімнерні хынып кӧрглеҷең полғам. Аннаңар биология урогында хынып одырчаңмын. Биология ӱгретчізі дее мағаа кӧп хайҷаң. Москвада олғаннарның биологияҷа олимпиадазында ӱзінҷі орын алып алғам. Мині чайғы тузында пірее заповедниксер биология экспедициязына ысчатханнар, че іҷем, «ам даа кічігзің» тіп, позытпаан. Іди ол мині археология чолына ал халған полар. Пабабыс пісті позының чолына тартпаан, че піс, мин паза Ирина, тархын науказын таллап алғабыс. Піс ікізібіс тее Москвадағы хазна университедінзер ӱгренерге кіріп алғабыс. Мин археологиянаң айғасхам, Ирина туңмам - пурунғы орыс искусствозын істезер науканаң, Леонид Романович тіҷең: «Мин пір паламны Хакасияа пирібіскем, ікінҷізін - Россияа».
Мин студент тузындох пабамнаң хада Хакасиядағы археология экспедицияларына чӧр сыххам. Ибіркі чазыларда прай пол салғабыс. Пірееде, орайға теере кір парып, Ағбанзар харасхыда айланчатсабыс, шоферыбыс узубыспазын тіп, сарыннар тыыда толдырҷаңмыс, кӧбізін чаадаңар. Ол андағ сарыннарны кӧп пілчең.
Пабам мағаа Хакасияның тархынынаңар кӧп чоохтаҷаң. Ол мағаа тетрадь сыйлап пирген, хайда пістің тағ харғазы сӧӧктеңер чоохталча. Читі уйаа теере пазыл партыр. Пір сӧснең, хаҷан орыстар, пеер киліп, пісті санға ал сыхханнарынаң сығара. Піс чыстаңастардаң сыххан чонмыс. Чыстаңастар (шорецтер) хас-хаҷннаң тимір устары полғаннар. Аннаңар ыырҷылар пістің чирлерде аарлығ аңнар теерлерін не нимес, ідӧк чаа тиріглерін - хылыстарны, хуйахтарны паза чыдаларны - албанға алып алчаңнар.
Миннең хада экспедицияда пасха даа студенттер полчаңнар. Пістің чирібістің сілиин кӧріп, пасха студенттерге махтанҷаңнар. Олар дӧк пеер чорыхха килерге кӱстенҷеңнер. Піреезі соонаң улуғ ученай пол парған, че Хакасияда полғанын ам даа ундутпинча.
Піс мында, Хакасияда, археология службазын асхан полғабыс. Аны соонаң чох идібіскеннер. Амды Хакас хазна университедінде паза культура министерствозында археология пӧліктері пар. Анзы чахсы. Пістің Хакасияда археология саринаң істесчең тоғыстар толдыра. Килер чыл республикада Археология чылы тіп чарлалар одыр. Андада ол наукаа хайығ кӧп арах полар тіп ізеніс пар.
Мин амды Хакасияның тархынына чарыдылған ікінҷі книганаң тоғынчам. Аны олғаннар школаларда ӱгренерлер. Пастағы книга сых парған. Пос чирінің тархынын кізі кічігдең сығара пілерге кирек.
Автор :
Пазып алған Илья ТОПОЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде