САБЛЫҒ ПИСАТЕЛЬ ЧИР-СУУНДА ААЛЛАДЫ
18.09.2019
Хабарлар
Илья ТОПОЕВ Ирина ЮСУПОВАНАҢ
Пайрамнығ тоғазығ. Прозаик, драматург, тілбесчі, Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Илья Топоев Ис пилтірінде чир-суғҷыларынаң тоғазығ иртірген
Пӱӱл 13 августта Илья Прокопьевич Топоев 65 чазын таныхтады. Хакасияның Чайаачылар туразы пайрамны писательнің тӧреен-ӧскен чирінде таныхтирға чаратхан. Ағаа тимнегліг тоғысты Ис пилтіріндегі библиотека тоғынӌылары апарғаннар.
Илья Прокопьевичнең хада ідӧк писатель, ученай паза культуролог Александр Котожеков паза Чайаачылар туразының методизі Ирина Юсупова кил парғаннар. Улуғ аалӌыларны Ис чиріндегі библиотека тоғынӌылары айран-талғаннаң удурлааннар. Пайрамнығ иир Ис пилтіріндегі культура туразында ирткен. Че аалӌылар прай Асхыс аймаанаң чыылысханнар. Культура туразының фойезінде Илья Топоевтің кинделері кӧзідіге сығарылғаннар. Стенелерде аның аймах-пасха хоостары ілінгеннер. Оларның аразында писательнің чағыннарының портреттері, хазалӌых хоостары полғаннар.
Пайрамға чон илееде чыылыс парған: Ис пилтіріндегі школаның ӱгренӌілері, ӱгретчілері, аалдағы чуртағӌылар паза Асхыс аймаандағы библиотекалар тоғынӌылары. Олар Илья Топоевті чылығ удурлааннар. Ведущай Артур Мамышев пу иирнің ээзін ӧнетін турғызылған стол кистінзер хығырған. Илья Топоев чон алнынзар сых килген. Аның кӧксін кӧп сыйых чазаан. Оларның аразында хакас чонның Улуғлар чӧбінің халых орденнері - «Чыл кізізі», «Чахсы киректер ӱчӱн», «Род поғдархазы» паза Хакас Республиканың «Хакасияның істеніс сабланызы» медальы.
Илья Топоевті алғыстирға Ис аал чӧбінің пазы Елена Чистыгашева сыххан.
- Илья Прокопьевич, алғыстапчам Сірерні пайрамнығ тӧреен кӱніңернең. Мыннаң мындар пісті ідӧк хынығ чоохтарыңнаң ӧріндіріңер. Сірернің хоостыра Ис чирібіс ідӧк сабланча. Хазых полыңар, тоғызыңар тӱзімніг парзын.
Анаң Илья Прокопьевичтің чоохтары ӱзіктерінең Полтах, Ис пилтірі, Сафрон паза Таштып пилтірі ааллардағы библиотекалар тоғынӌылары ӧріндіргеннер.
Ойыннар аразында Илья Прокопьевичке алғыстас сӧстері читірілген. Іди сӧс пирілген Александр Котожековха паза Ирина Юсуповаа.
- Наука учреждениелері литература произведениелерін істезіп тоғынча. Че писатель тоғызы - ол пасха тоғыс. Ол чуртасты істесче. Пістің республикада критика паза аналитика саринаң тоғыс кӧп иділбинче. Аннаңар Илья Прокопьевичтің тоғыстарына паалағ пирілгелек. «Икентийнің иреелістері» ойында чоныбыстың прай сидіксіністері кӧзіділ парған. Анда хакастарның 1980 чыллардағы чуртазы чарыдылча. Ол чахсы тоғыс, че паалалбин халған.
Илья Прокопьевич - сибер хормачыланчатхан кізі, сатирик нимес. Ол кӧп сурығ кӧдірче, хайзыларына хатхырарға чарир. Аның чоохтары турок тіліне тілбестеліп сығарылған. Пістің писательлернің андағ тоғыстар чоғыл. Анзы Илья Прокопьевичті тилекей чон паалапчатханын киречілепче. Хакас писательлер аразында мин аны сын писатель тіп санапчам. Ол, пістің чуртазыбысты ӧтіре кӧріп, ағырсымнығ сурығларны кӱлкее тартча. Андағ кізілерге чиріңер пай ползын. Мында ідӧк Радион Прокопьевич Топоевті таныхтабызарға чарир, - сағыстарынаң ӱлескен Александр Иванович.
Анаң чоох тутхан Ирина Юсупова: Пӱӱл Хакасияның Чайаачылар туразы хазна чӧптезии хоостыра «Тӧреен тіл - чонның худы» программаны чуртасха кирче. Іди республиканың прай аймах-городтарынҷа чӧріп, писательлерні чир-суғҷыларыбыснаң таныстырчабыс. Пу тоғыс Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы полызиинаң апарылча.
Піс «Минің тӧреен тілім» марығ чарлабысхабыс. Анда 14 частығдаң аралазарға чарир. Араласчыларға сочинениелер, эсселер, чоохтар, кибелістер пазарға кирек. Прайзын анда аралазарға хығырчабыс. Амғы туста пос тілібісті хайраллирға, тилідерге кирекпіс, аннаңар мындағ марығлар иртірчебіс.
Пӱӱл, Хакасияның писательлер пірігізiнің 70 чылына паза Михаил Еремеевич Кильчичаковтың 100 чазына чарыдып, республикада Писательлер чылы чарлалған. Аны хоостыра тоғылах частарын таныхтапчатхан писательлернің тӧреен чир-суғларынзар чорыхнаң сыхчабыс. Ӱр ниместе Кічіг Ноныпсар чӧргебіс, пӱӱн Ис пилтірінзер читтібіс. Пу чағында Чыланнығзар парарбыс. Пӱӱл ідӧк Валентина Гавриловна Шулбаева паза Анатолий Егорович Султреков пайрамнығ тӧреен кӱннерін таныхтапчалар.
Илья Прокопьевич, амды Сірерні алғыстабызарға сағынчам:
Парған чирде пас полыңар,
Килген чирде пик полыңар.
Пайның харындазы полыңар,
Пиленнiң палазы полыңар.
Чырғап-мӧӧтеп чуртаңар,
Узах частығ полыңар.
Хазииңар пик ползын!
Талааннығ, часкалығ полыңар. Мындағ чылығ сӧстернең алғыстап, Ирина Николаевна Чайаачылар туразының адынаң Илья Прокопьевичке сигедек кизірткен. Ідӧк Ирина Юсупова аалдағы, школа библиотекаларына паза олған садына кинделер читірген.
Пайрамда Илья Топоевтің чуртас чолын чарыт пиргеннер. Ол 13 августта 1954 чылда Пырған аалда тӧреен. Ортымах школаны 1972 чылда Ис пилтірінде тоосхан. Орындағы интернатта чуртаан. Школа тоозып, армияа хабылған. Ікі чыл Чукотка чирінде служба апарған. Армиядаң айланғанда, Илья Топоев ӱр нимес Ағбандағы «Саяны» маймах фабриказында тоғынған.
1975-1976 чылларда Ағбандағы ӱгретчілер институдында ӱгренген. Олох туста Хакасияның писательлер пірігізіндегі «Таң солбаны» литература кружогында араласхан. 1977 чылда ол Москвадағы литература институдынзар ӱгренерге кірібіскен. Аны 1982 чылда тоозып, чир-суунзар айланған. Олох чыл «Ленин чолы» газетада хабарӌы полып тоғынып пастаан.
2009 чылда аны Хакасияның писательлер пірігізінің кнезіне тапханнар. Илья Прокопьевичтің пастаанаң Хакасияның Чайааҷылар туразы тӧстелген, аның устағӌызы полған.
2012 чылдаң Хакас книга издательствозының коммерческай директоры полып істенген. 2014 чылда «Хабар» газетазар айланған, пӧлік редакторы полған. Амды Илья Прокопьевич тынағда, чайаачы тоғыснаң айғасча. Илья Топоев онға чағын кинде сығарыбысхан. Ідӧк библияны хакас тіліне тілбестеен. Ол тоғысха 20-ӌе чыл пир салған. Илья Прокопьевич ідӧк пьесалар пасча. Хакас театрлар аның 15 ойынын турғысханнар.
Ӱгретчілер, аның чоохтарынаң, кибелістерінең тузаланып, ӧсчеткен тӧлні чуртасха кӧстеп, ӱгредіп одырчалар. Ӱгретчілер адынаң Илья Топоевті Ис пилтіріндегі школаның директор орынӌызы Нелли Чертыгашева алғыстаан:
Илья Прокопьевич, пайрамнығ иирні пістің аалда иртірчеткен ӱчӱн алғызыбыс читірчебіс. Сірернің чоохтарыңны хынып хығырчабыс, оларның тілі пілдістіг. Хазыхтарың пик ползын. Пісті аннаң андар чахсы чоохтарыңнаң, хабарларыңнаң ӧріндіріңер.
Анаң чоох тутханнар Илья Топоевтің хада ӱгренгеннері. Олар школада ӱгренген тусты сағысха киргеннер. Школада ӱгренчеткендӧк, Илья Прокопьевич кӧп хоостаӌаң, хакас тілінең сочинениелер чахсы пасчаң, кинделер кӧп хығырӌаң. Аннаңар ол саблығ писатель полыбысхан.
Мин Илья Прокопьевичті хығырығҷылар адынаң алғыстирға сағынчам, - чооғын пастаан Светлана Тюмерекова. - Аның чоохтарын улуғлар даа, олғаннар даа хынып хығырчалар. Пістің аалда церковно-приходской школа полған. Николай Фёдорович Катановтың харындазы, абыс полып, олғаннарны молитваларны хакас тілінең хығырарға ӱгреткен. Мин тың поғдархапчам, Илья Прокопьевич библияны хакас тіліне тілбестебіскен ӱчӱн. Аны палаларға улуғларнаң хада хығырарға кирек. Худайға киртінчеткен чон сайбағлар итпес. Хормачы чоохтары ідӧк чонға туза ағылча. Хомзынысха, пістiң писательлерібіс пос ахчазына кинделер сығарчалар. Аннаңар библиотекаларзар кинделер асхынах экземплярлығ кірчелер. Библиотекаларда пістің писательлернің кинделері кӧп полған полза, чахсы поларҷых.
Чооғын тоозып, Светлана Петровна кізӧзі Артём Топоев тіккен сигедекті Илья Прокопьевичке читірген.
Илья Топоев кӧп кинде сығарыбысхан: «Кӧйтік Миргенек», «Туғаннар», «Хоңалтых ӧдік» паза даа пасхазы. Че аның алнында ол «Иртенгі тан» чоохтар чыындызында тоғыстарын сығарған. 1986 чылда сыххан чыындызар «Туғаннар», «Кізі палазы», «Пастағы хадағ», «Іӌе хаӌан даа іӌе» чоохтар кіргеннер. Илья Прокопьевич, орта сӧстер таап, іӌелерге хынысты хаӌан даа чідірбеске чӧп пирче.
Анаң сӧс пирілген аның туңмазы Радион Прокопьевичке. Ол ідӧк писатель полча. Детектив жанрлығ чоохтар пасча. Ол сабланыстаңар чоох апарған. Радион Прокопьевичтің сӧстерінең, чиит туста аны харындазы хоостыра прайзы таныӌаң полтыр. Чооғын тоозып, ол Илья Прокопьевичке кӧптең кӧп кинделер сығарарға алғаан.
Анаң пайрамның «пыролығ» кізізі нандырығлығ чоох тутхан:
- Мині хығырған ӱчӱн улуғ алғызым читірчем. Амғы туста тӧреен кӱнімні тың таныхтабинчам. Пасхазы таныхтапча. Чиитте хынығ полған. Ам, частан парғанда, тӧреен кӱннер таныхтирға хынығ нимес. Че, сынында, пу пайрамны чыл сай таныхтирға кирек. Син хоза пір чыл чуртап салдың. Республикабыс тӧстелгенде, орыс сӧстерні пос тіліне тілбестирге кӱстенҷеңміс. Аны хоостыра чоох пазыбысхам.
Іди Илья Прокопьевич «Суслик» хормачы чооғын хығыр пирген. Автор позының чооғын хығырғаны уғаа чапсых полған. Сӧстері іле истілген. Улуғ экранға писательнің сӧбірезінің паза хада тоғынғаннарының сомнары сығарылған. Чыылысхан чонның сурынызы хоостыра, ол полған на сомны чарыт пирген. Пайрамнығ иирнің халғанӌызынзар Илья Топоевтің «Чой Айдоның чооғы» паза «Хырыс-табыс» хормачы чоохтарын сағысха киргеннер.
- Илья Прокопьевич улуғ харындазым полча. Сӧбіреде ол хыстар аразында ӧскен. Аның улуғ пиҷезі паза ӱс хыс туңмазы пар. Радион Прокопьевич тӧреенңе, ол, чалғыс оол, иркеде ӧскен, прайзы ағаа ачынҷаң. Че ол тоғысха хаҷан даа кӱс полҷаң. Пабабыс чабан полған. Чайғызын пісті хойлар хадартчаң, позы совхозха паза ибзер от сапчаң. Хойлар хадарчатханда, Илья Прокопьевичтің кинделерге хынызы тӧреен полар. Библиотекада холға ікі ле кинде пирҷең полғаннар. Ол хайди-да кӧп сурап алҷаң. Хойлар хадарарға парчатсабыс, кинделер алып алҷаң. Ізіг кӱнде хойлар тың чӱгӱріспинчелер, итчең ниме чохта, харындазым хоостыра ідӧк кинделер хығыр сыххам. Илья позы хойлар соонҷа чӱгӱр чӧрҷең, мині ахсапчатхан хойларны кӧрерге артыс салҷаң. Ізіглерде аар полҷаң, кӱннер ӱр иртчең. Бинокльнаң Хойлығ холдаң Ағбанда суға сомчатханнарны кӧріп, атархаҷаңмыс. Ол палалар, ӧзіп алғанда, піс сірерге атархаҷаңмыс, пабаңар сірерге кинделер ал пирҷең тiҷеңнер. Илья Прокопьевич хығырарға уғаа хынҷаң. Прай библиотеканы хығыр салған поларзың неке, хатхырысчаңнар. Ідӧк харындазым хоостирға хынҷаң, хоосчы поларға сағынған.
Иркутсксар ӱгренерге парғанда, аның кирее киліспин парған. Пушно-меховой техникумзар кіріп алған, че, анда ӱгренмин, армияа парыбысхан. Армия соонаң Литература институдынзар кіріп алған. Харындазымның хормачы оңдайы іӌемнің харындастарынаң пирілген полар. Пабабыс таа ачых-чарых кізі полған. Илья Прокопьевичтің хормачы чоохтар пасчатханы чуртазынаң палғалыстығ полар. Ол - ачых-чарых кізі. Кічігде, кізілернің читпес сариларын кӧріп, карикатуралар хоостаңаң. Аның хормачы чоохтарын хығырзаң, пірее кізілерні таныпчазың, - сағызынаң ӱлескен Илья Прокопьевичтің туңмазы Алевтина Чертыкова.
Тиксі алза, Илья Прокопьевич Топоевтің чир-суғӌыларынаң тоғазии хынығ ирт парған. Аалӌылар чоо хатхырызып алғаннар. Культура туразынаң прайзы чалахай кӧңніліг сыххан.
Автор :
Антон ЧЕРТЫКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде