НЫМАХЧЫЛАР ЧОЛЫ
03.03.2023
Хабарлар
Хырғай Хобый «Хара торааттығ Хара Хан» алыптығ нымахты ысча
Культура. В.Г.Чаптыковтың адынаң Хакас филармониязында «Тулаға» алыптығ нымах иирi алтынҷы хати ирттi
Пурунғыдаң сығара ӧбекелерiбiс хайҷы-нымахчыларны уғаа улуғлаҷаңнар. Полған на аалда позының хайҷылары полҷаң. Олар кип-чоохтарны паза алыптығ нымахтарны пос оңдайли ысчаңнар. Кем кӧг тирiглерi чох чазағ нымах, хайзы iкi хыллығ хомыснаң, пiреезi ӱс хыллығ хомыснаң ыр-нымах ысчаң. Iдӧк оларның аразында ыых тартып хайлаҷаң нымахчылар полғаннар. Че уғаа пӧзiк паалаҷаңнар чатханнаң нымах ысчаң хайҷыларны.
Алыптығ нымахтарны ӧӧнiнде хысхының узун харааларында ысчаңнар. Илбек нымахчылар 3 – 7 хараа изере хайлаҷаңнар. Хакас алыптығ нымахтарның тархыны кӧп саблығ хайҷы-нымахчыларның адын артыс салған: Сароолах Кӧрбе, Павел Балахчин, Пётр Курбижеков, Апанис Бурнаков, Семён Кадышев, Комотай Бастаев паза пасхазы. Чайаачы иирде «Ӱлгер» ансамбль, ол кибiрге айланып, аны хатабох кӧзiдiге сығарған.
Иң пурнада сценазар Хакасияның саблығ артизi Мирген Иргит сыххан. Ол Пии аймаандағы Салғын аалда чуртаан Макар Добровтың «Хан Мирген» алыптығ нымааның ӱзiгiн 18 пағат ысхан. Макар Константинович ол нымахты кӧбiзiн чатханнаң хайлаҷаң.
Анаң кӧрiгҷiлерге Россияның паза Хакасияның саблығ артизi Евгений Улугбашев Семён Кадышевтең пазылған «Алтын Чӱс» алыптығ нымахтың iкiнҷi чардығын 15 пағат толдырған. Пу нымахтың пазылғаны Хакас радио чыындызында хайраллалча.
Iкi хыллығ топчыл-хомыс хызылларда паза Таштып аймаандағы тайға чонында удаа тоғасчаң. «Тулаға» иирде Хызырай Киҷiн топчыл-хомыснаң Обдо Кулагашевадаң пазылған «Алтын Тайҷы» алыптығ нымахтың ӱзiгiн толдыр пирген.
ХГУ-ның филология паза искусство институдының студентi Хызырай Киҷiн музыканаң 9 частығдаң сығара айғасча. Олған тузында аның кӧңнiне пiр чайаачы ӧме кiр партыр. Анаң хызыҷах гитаранаң ойнирға ӱгренiп аларға сағыныбысхан. Иркезiнiң кӧңнiн cизiнiп, iҷезi аны А.А.Кенельнiң адынаң музыка школазынзар пирiбicкен.
– Алыптығ нымахты ӱгренерге оой ла нимес. Сидiксiнiстернiң пiрсi – аның пай тiлi. Алыптығ нымахтарда пiс пӱӱнгi кӱнде тузаланминчатхан сӧcтер толдыра. Ағаа хоза, мының алнындағы нымахчыларның пазылған кӧглерi асхынах, аннаңар кӧгнi посха хоза сағын табарға килiскен.
«Алтын Тайҷы» алыптығ нымахта тиксi 200 строка. Пу иирде мин 47 строкалығ ӱзiктi ыстым. Аны мин ӱс неделя ӱгренгем. Алыптығ нымах пастыра ӧбекелерiбiстiң чуртазынаңар, тархынынаңар пiлiп аларға чарир. Пурунғы хайҷы-нымахчылар пiске аарлығ ис-пай артыс салғаннар, – теен «Ӱлгер» ансамбльның чиит артизi Хызырай Киҷiн.
Пiстiң чонның илбек хайҷызы С.П.Кадышевтiң «Алтын Хан Хыс» алыптығ нымаан, ыых тартып, чиит оол Тагир Ах Чыстаң Ас 14 пағат ысхан.
Таштып аймаандағы Пыдырах аалда тӧреен хайҷы Комотай Бастаев мының алнында «Хара торааттығ Хара Хан» алыптығ нымахты ысчаң. «Тулаға» иирде аның ӱзiгiн «Ӱлгер» ансамбльның чиит артизi Хырғай Хобый сiлiг ырнаң толдырған.
Хырғай 2-ҷi класста ӱгренчеткенде, iҷезi музыка школазынзар чӧрерге чӧп пиртiр. Чайаачы кӧңнiлiг хызыҷах, пiр дее тоғыр полбин, сала маңзыри ынаптыр. Iди ол 8 частығдаң сығара музыканаң ӧткiн айғасча.
– Алыптығ нымахтың ӱзiгiн ӱгренерге сидiксiнмеем. Ол пiстiң культуранаң пик палғалыстығ, аннаңар «Тулаға» ойынға хынып тимненгем. Алыптығ нымахтардаңар тың на пiлбинчелер, аннаңар пicке аны «тiрiлдiрерге» паза кӧдiрерге кирек. Аймах чон пiстiң кибiр-чозахтарнаң тирең таныссын. Пiске культурабысты улам саблирға кирек, – таныхтаан Ағбандағы музыка колледжiнiң студентi Хырғай Хобый.
Абахай хыс «Ӱлгер» ансамбльда чарым чылҷа тоғын парир. Мындағ орта сағыс-кӧрiстiг чииттерiбiс парда, таңдағы кӱнге пик iзенiс пар.
Хакасияның чон артизi, республика искусствозының саблығ деятельi, «Ӱлгер» ансамбльның устағҷызы Кучен Ай Чарых Сайын хайҷы-нымахчы П.В.Курбижековтаң пазылған «Айдолай» алыптығ нымахты 2017 чылда ызарға пастаан. Iди «Тулаға» кӧзiдiгде чыл сай наа ӱзiктi толдырған. Амғы иирде ол алыптығ нымахтың халғанҷы чардығын, чатхан саап, хайлап, 30 пағат ысхан.
– Хайди пӱӱн кӧрдiңер, алыптығ нымахтарны 20 – 22 частығ хыстар ызып пастапчалар. 30 – 35 часха теере ыссалар, олар уғаа чахсы нымахчылар пол парарлар. Аннаңар оларға iзенчебiс, пiстiң алыптығ нымах кибiрiн уламох ӧткiн апарзыннар, чонның алнында турғыссыннар, кӧзiтсiннер, пайытсыннар, – таныхтаан «Тулаға» проекттiң ээзi Кучен Ай Чарых Сайын.
Алыптығ нымах иирiне Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназияның 5 – 7 класстар ӱгренҷiлерi килгеннер.
– «Тулаға» – пiстiң чонға кирек проект. Олғаннар пос тiлiн ундутчалар, чахсы оңарбинчалар. Аннаңар пiди дее кӧместең хулахха теертерге кирек. Хулахнаң иссе, анаң ол чӱрекке парар. Хай пiрее палаларға кибiрлерiбiснең чағын танызарға килiспин парча, анаң культураа теелбин халчалар. Аннаңар культурабысты кӧдiрерге кирек. Арса, пiреезiнiң чайаачы кӧңнi «узупча», пӱӱн, тiзең, алыптығ нымахтарны истiп алып, iдӧк музыкаа тартыл сығар, – чарытча гимназия-интернаттың воспитательi Ольга Сазанакова. – Позым «Тулаға» иирде пастағызын на полдым. Прайзы чахсы хайлапча, кӧглепче. Ырҷыларның ӱнi аймах-пасха, истерге чапсых полған. Алыптығ нымахтарда кӧп иргi сӧc тузаланылча, аннаңар пiреезiн оңар полбин хал турғабын. Мирген Иргит паза Тагир Ах Чыстаң Ас чахсы сарнааннар, оларны чӱрееме чағын алғам.
«Тулаға» ойынны «Кӱн сузы» хакас теелбек ансамбльының чайаачы оол-хыстары «Ойдаң ойға», «Сӱрлеске», «Ағбан суғ» паза пасха даа сiлiг теелбектернең чазааннар.
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
