Чииттер, чахсы чуртас тілеп, аар-пеер кӧс чӧрчелер
26.07.2023
Хабарлар
Табат аал
Чир-суубыс мында пасталча. Пии аймааның Табат аал чӧбі 1919 чылда тӧстелген. Муниципальнай пӱдісте пос киреенең айғасчатханнарның кӧбізі аал хониинаң палғалыстығ. Ідӧк анда «Табатское» ООО улуғ аал хонии предприятиезі пар
Табат аал чӧбіне ӱс аал кірче: Табат, Киндірліг пилтірі, Будёновка. Оларда 2,3 муң азыра кізі чуртапча. Аал чӧбінің кінінде 1,5 муңҷа чуртағҷы саналча. Пазы – Владимир Третьяков.
Олған сады
Табаттағы «Таныҷах» олған сады 2019 чыл тоозылчатханда наа пӱдірілген туразар кӧскен. Ол 45 пала чӧреріне кӧріл парған. Че хайди таныхтаан устағҷы тоғызын толдырчатхан Ольга Попова, садсар айланғаннарны прайзын алчалар, аннаңар пірееде олғанахтар саны пу кӧзідімнең сала ас парча. Табаттағы олған садынзар Киндірліг пилтірі аалдаң даа палаҷахтар чӧрчелер.
Олған сады устағҷызының тоғызын толдырчатхан Ольга Попова
Олған садының наа пӱдірілген туразында чарых, истіг. Палаларны ікі группаа чарчалар – 1,5 – 3 частығлар паза 3 – 7 частығлар. «Таныҷахтың» иргі туразында сағам ас-тамах тимнеҷең орын. Олған сады анда орныхчатханда, краннаң ахчатхан суғ ла полған. Олғаннар холларын тазтарда чуғҷаңнар, анаң кічіг воспитательлер кірліг суғны тасхар тӧкчеңнер. Амды, тізең, наа турада прай кирек ниме-ноо пар. Ол азылчатханда, мебель, оборудование алылған. Олған садының тоғынҷылары мындағ алызығларға ӧрінчелер.
Палаҷахтарнаң ӱс воспитатель, ӱс кічіг воспитатель, ікі чиис пызырҷаң ус тоғынча. Ольга Викторовна олған садына логопед паза педагог-психолог киректелче тіп чоохтапча. Тоғынған специалист тынаға парыбысхан, аның орнына істенҷең кізі табылғалах.
Школа
Табатта ортымах школа, че пӱӱл 11 классха парчатхан олған чоғыл. Школа библиотекарьы Наталья Печенова, пірге хазна сыныхтаан тударға паза пӧзік ӱгредіг заведениелеріне кірерге оой нимес полчатханы сылтаанда, ӱгренҷілер тоғыс класс соонаң ортын ӱгредіг заведениелерінзер кірче поларлар тіп сағыстарынаң ӱлескен.
Таныхтирға кирек, Табаттағы школаның тархыны пай, ағаа пір чӱс азыра чыл. Пастағы ӱгретчілері кӧп нимес ӱгренҷілерін постарының иблерінде ӱгреткен ползалар, амғы туста ол 1969 чылда пӱдірілген ӱс хадыллығ кірпис турада орныхча. Мында 180 азыра олған ӱгренче, наа ӱгредіг чылында пастағы классха 20-ҷе олған килер тіп кӧрілче. Пасха даа класстарда палалар илееде, кӧзідімге, 5-ҷі класста – 28 пала, 7-ҷі класста – 20 ӱгренҷі.
Будёновка аалдағы школа Табаттағы школаның филиалы полча. Тиксі ікі школада 21 ӱгретчі істенче. Мында, пасха ааллардағох чіли, ӱгретчілер чидіспинче. Пеер орыс тілі паза литература, математика ӱгретчілері киректелчелер.
Имнег амбулаториязы
Имнег кирее тоғынҷылары ідӧк наа пӱдірілген турада тоғынчалар. Наа имнег амбулаториязы ирткен чылда часхызын чуртағҷыларға ізіктерін асхан. Пӱӱнгі кӱнде мында Киндірліг пилтірі аалдаң кил парчатхан фельдшер Марита Мистрикова істенче. Ол имнег киреенде 1985 чылдаң істен парир. Фельдшерге Ағбандағы имнег училищезінде ӱгренген. Аны тоосхан соонаң тӧреен аалынзар айланған, ол тустаң сығара мында тіспен істен парча.
Фельдшер Марита Мистрикова
Табат аал чӧбінде олғаннар саны асхынах нимес – 480 пала саналча. Оларнаң, Марита Семёновнадаң пасха, Пии аймаа кінінең неделяда пір хати кил парчатхан педиатр айғасча. Ідӧк мында 40 чылға чағын Раиса Новикова медсестра полып тоғынча. Тың ағырыбысхан кізее табырах имнег полызии бригадазын Бондарев алай Пии ааллардаң хығыртчалар.
Ідӧк имнег амбулаториязында улуғ нимес аптека тоғынча. Мында иң кирек имнерні алып аларға чарир. Аарлыға турчатхан алай ба хайдағ-да ӧнетін им кирек полза, чуртағҷылар фармацевтке чахыбысчалар. Имнерні неделяда пір хати ағыл пирчелер.
Культура
Табаттың клубтар пірігізіне аал чӧбіне кірчеткен ӱс аалның культура туралары кірче. Оларның тоғызынаң Нина Шушунова устапча, ол 20-ҷе чыл директор полып істен парир. Аның алында школада тоғынған. Табаттағы Культура туразы 1973 чылда пӱдірілген турада орныхча, пӱӱл аның пайрамын таныхтирлар. Ікі-ӱс чыл мының алнында «Культура» нацпроект хоостыра аның тасты нааҷылалған, хыры алыстырылған. Пӱӱл Культура туразы пуох проектче тиксі тыхтағ тоғыстарын иртіреріне пічіктер тимнеен. Оларны республика синінде сыныхтабысханнар, анаң Россияның культура министерствозынзар ызыбысханнар. Амды андартын нандырығ сахтирға ла халды.
Культура тоғынҷылары аал чуртағҷыларынаң ӧткін тоғынарға кӱстенчелер. Мында волонтёрлар чӧрімі, улуғ частығларның «Звонница» фольклор ӧмезі парлар. Олғаннарға кружоктар тоғынчалар. Оларны сарнирға, теелбек саларға ӱгретчелер, тилекейдеңер пілістерін алғытчалар, палалар хоры парох. Теелбек салар кружокты режиссер апарча. Суббота сай мында чииттер теелбек иирлеріне чыылысчалар.
Полған на ӱлӱкӱнге чарыдылған мероприятиелер иртірілчелер. Пу кӱннерде Табатта район синіндегі «Яблочный спас» пайрамны иртірерге тимненчелер. Нина Шушунова аал чӧбінің культура тоғынҷылары уғаа ӧткіннер тіп таныхтапча. Ӱр ниместе вокал кружогына чӧрчеткен оолах Санкт-Петербургта ирткен чоннар аразындағы фестивальның І степеньніг лауреады полыбысхан, дипломнаң таныхтатхан. Ідӧк Нина Петровна Киндірліг пилтіріндегі аал клубынаң устапчатхан Лариса Шулбаеваны таныхтапча. Аалда хакас чонның культуразын, чайаачызын тилідеріне кӧп кӱс салча тіп чоохтапча клубтар пірігізінің директоры.
Табаттағы Культура туразында ідӧк библиотека орныхча.
Аал чуртазы
Аал чӧбінің пазы Владимир Третьяковтың чооғынаң, чуртағҷыларның чуртазын чахсыландырарына кӧп хайығ айландырылча. Специалисттер нацпроекттерде, пасха организациялар иртірчеткен грант марығларында аралазарға кӱстенчелер. Іди 2014 чылда Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы иртірчеткен муниципальнай пӱдістерінің чонға кирек иң артых проекттері мариинда утхан ахчаа олғаннарға ачых тимнелген – ойнаҷаң орын, одырчыхтар турғызылғаннар, чарытхы тартылған.
Аал чуртағҷылары ибіркізінде амғы туста сӧп-сап чайылбинчатханын таныхтапчалар. Итсе, «Аэросити-2000» ООО-наң аал чӧбі хаҷан даа тоғынмаан. Кізілер похсахты ӧнетін тимнелген орынзар тӧкчелер. Похсахты кӧрілбеен орында тастапчатханнарға штраф кӧріл парған. Че андағ хатығлас салдыртхан кізі чоғыл тіп искірчелер аал чӧбіндегілер.
Аал аразында маллар пойли чӧрбинчеткені хайығ тартхан. Інектерні дее, хойларны даа хадарчаттырлар. Аал чуртағҷылары пастухтарнаң, чабаннарнаң, чоохтазып, чӧптезіг тимнептірлер.
Халғанҷы чылларда кӧп ниме иділ парған полза даа, мыннаң мындар аал кӧрімін, чуртас оңдайларын чахсыландырарынҷа пӧгіннер кӧп. Владимир Павлович ортымах школада тиксі тыхтағ тоғыстарын иртірерге, суғ пирілчеткен трубаларны алыстырарға, чолларны нааҷылирға кирек тіп таныхтапча. Пу сурығлар паза олардаң даа пасхазы аал чӧбінің тиліс планына киріл парғаннар. Че, хайди пілчебіс, прай ниме пір саңай иділ парбинча.
Чуртағҷыларнаң чоохтасханда, аалда киректер хомай ла парбинчатханға тӧӧй пілдірген. Че пос транспорты чох кізілер аймах кінінзер, анаң нандыра чидіп аларға оой ла полбинча тіп чоохтапчалар. Пиидең автобустар Табат ӧтіре Бондаревсер чӧрчеттірлер. Андартын кізі толдыра одырыбысса, табаттағыларға орын читпин халча осхас. Нандыра парчатса, ідӧк автобусха иң пурун Бондарев чуртағҷыларын одыртчаттырлар. Анаң на, орын халза, чағын арах аалдағыларға билеттер сатчаттырлар.
Ідӧк іҷелер палаларға ойнаҷаң, тынанҷаң кін полған полза, чахсы поларҷых тіп чоохтапчалар. Олғаннар саны илееде, аннаңар оларны ӱтертчең орын кирегӧк нооза. Улуғларны алып алза, Табатта чуртағҷыларның кӧбізі 40 – 50 частығ кізілер. Чииттер саны кӧп нимес. Оларға мында тоғынҷаң орын чоғыл, аннаңар хайзы Ағбанзар алай аннаң даа ырах чирлерзер кӧзібісче. Вахта оңдайынаң тоғынчатханнар ідӧк кӧп тіп чоохтапчалар аал чуртағҷылары.
Тоғыс орны асхынах
Табат аалда нинҷе-де кресен-фермер хонии пар. Александр паза Николай Протасов харындастар, Виктор Баузер аймах ӧзімнер ӧскірчелер, мал тутчалар. Александр Сергиенко ағаснаң айғасча. КФХ-лар паза пилорама орындағыларға тоғыс пирче. Анда чииттер паза ортын частығ иреннер илееде тоғынча.
Фермерлер аал ибіре от саапчатханнаңар паза тамах ӧскірчеткеннеңер, аалдағыларның інектерін чылдаң чылға хадарчы хайығда тутча. Маллар аал аразынҷа пойли чӧрбинчелер.
Ідӧк табаттағылар Саяногорсктағы алюминий алай ба мрамор заводтарынзар тоғынарға чӧрчелер. Чолы ырах нимес, асфальт. Итсе-де, Пииде тоғынчатханнар парох. Кӧбізі смена пастыра істенче. 2-3 кӱн тоғыныбысчалар, анаң ибзер айланчалар.
Табат аалның иң улуғ частығ чуртағҷызы
Александр Васильевич Жихарев пархаларынаң хада
– Мының алнында аалда тоғынҷылар чидіспинчеткеннер, агрономнар, зоотехниктер, техника даа асхынах полҷаң. Амды, тізең, прай ниме пар. Тоғынҷаң на кізі асхынах. Тоғысха кӱстер хай-хай ырах чӧрчелер. Сӧбірезін азырапчалар, ибзер тартынчалар. Че ідӧк ачығ суғ амзабызарға хынчатханнар илееде. Табатта 10-ға чағын садығ туразы пар, полған на пулуңда орныхча тиирге чарир. Анда «кӱлӱктер» кирек нимелер алып, анаң аал аразынҷа ир саап чӧрчелер, махачыларын кӧзітчелер. Пот, садығ тураларынаңар ідӧк чоохтирым килче. Ноға-да пістің аалда прай ниме аарлығ. Мының алнында, 500 салковайға чиис алып, сӱӱмекті ибзер чадап читірҷеңмін, ам пір муң салковай аны-мыны аларға читпинче, – чоохтапча аал чуртағҷызы Александр Жихарев.
Табаттың орамаларында суғ колонкалары илееде кӧрінче, аннаңар суғнаң аалда сидіксіністер ідӧк чоғыл. Ағаа хоза, чайғызын водопровод тоғындырылча, хайзынаң аалдағылар ӱӱҷік суғлапчалар. Ол совхоз тузындох пӱдірілген.
Чуртағҷыларның ӧрінізі – наа кабельлер. Мының алнында улуғ нимес наңмыр чағзох алай ба чил ӱбӱрзӧк, чарытхы сах андох ӱс парҷаң. Ӱр ниместең, тізең, хай пірее орамаларда наа кабельлер тартылған.
Аал аразынҷа пас чӧрчеткенде, піске ӧӧнінде орыстар тоғасчатханнар. Табаттың улуғ частығ чуртағҷызы Александр Жихарев хакастар кӧбізі Чебодаевтің орамазында чуртапчалар тіп чоохтапча.
– Революция соонаң аалның Чебодаев орамазында хакастар ээлен сыхханнар, ам даа олар анда кӧп. Хоных хончалар, пала тӧрітчелер. Анда Арчимаевтер, Сагалаковтар, Шулбаевтер пар. Пістің аал чӧбінде хакастар ӧӧнінде Киндірліг пилтірінде чуртапчалар, – чооғын узаратча Александр Васильевич.
Мының алнында Табатта полған на сӧбіреде 7-9 пала ӧсчең. Ідӧк аалда олған туразы полҷаң. Анда 100-че пала чуртаҷаң. Соонаң аны Абазазар кӧзір парыбысханнар. Амды аалда чиит сӧбірелер 2-3 пала ла ӧскірчелер.
Аалдағы олғаннар
Мал, хус ӧскірчелер
Малдаң пасха, табаттағылар ідӧк хас кӧп ӧскірчелер. Тынағдағы Фаина Ленивцева мал-хус ӧскіріп чуртапча. Аалда чуртас аар тіпче ол.
– Мының алнында Табатта кӱстіг, улуғ паза пай совхоз полған. Чазыларда прай даа ӧзімнер одыртылҷаң, – сағысха кирче ууҷа. – Амды аал тастындағы чирлер фермерлерге арендаа пиріл парғаннар. От тоғынарға аар, аннаңар кӧбізіне малын хызырарға килісче. Ағаа хоза, ибде мал соғарға чарадылбин сыхханда, итті садып таа аларға сидік полыбысхан. Аалда тоғыс чохтаңар іскее кірчеткеннер кӧптең кӧп ле полып одырча. Олар, ээрініп, араға ісче полбастар ба?
Полған на аалның позының сидіксіністері, ағырсымнығ сурығлары, Табаттың ідӧк пӧкчең сурығлар пар. Че пасха аалларнаң тиңнестірзе, пу аалдағы чон иптіг-арығ чуртирға кӱстенчеткені харахха тасталча. Туралар пластик кӧзенектіглер, сиденнері пик турчалар паза аймах сырларнаң сырлалғаннар. Ограда тастында иптіг-арығ, поғыр-похсах чайыл чӧрбинче.
Фаина Ленивцева хастарын хадарча
– Тынағда даа ползабыс, тураларыбыс иптіг тударға кӱстенчебіс нооза. Пенсиябыс кӧмес тее полза, сырлар алып алчабыс, тураның паза аның алнындағы сиденні сырлабысчабыс. Харах ӧрінче, чӱрекке истіг, – тіпче Фаина Ленивцева.
Табатта клуб, олған сады, школа, ФАП парда, аалзар чиит сӧбірелер чуртирға хынып кӧсчелер. Александр паза Мария Батуриннер пу аалзар ӱр ниместе кӧскеннер. Чиит сӧбіре Саяногорскта чуртаан. Ікізі пӧзік ӱгредігліг. Сӧбіре пазы алюминий заводында істенче, хонғаны – чарғыда. Машиналары пар. Че городта чуртирға олар майых сыхханнар. Ағаа хоза палалар анда пойли ойнап чӧр полбаҷаңнар. Іҷе-пабаа оолахтарын ситкіп ле кӧрерге килісчең.
– Апcаам городта арығ кии читпинче теен. Аннаңар піс аалзар кӧзерге сағыныбысхабыс. Кӧп ааллар ибір салғабыс, пір ле тураның иркінін алтабаабыс, че Табат ла аал пістің кӧңнібіске кірген. Мында даа піс кӧп тура кӧрглеп салғабыс. Піске улуғ ӱӱҷіктіг чурт кирек полған. Таап алғабыс. Изел париған тураны нааҷылабысхабыс, амды машиналарға улуғ гараж пӱдірерге тимненчебіс. Трактор, маллар, чир арендаа алып алғабыс. Ам аал хониинаң айғасчабыс. Че ӧӧн тоғызыбысты тастабинчабыс. Саяногорсксар тоғынарға чӧрчебіс. Чолы ырах нимес.
Я, городта чуртирға истіг. Тоғыс кӧп нимес, че аалнаң тиңнестір полбас. Піс мында уғаа истенчебіс. Табатта чуртағҷылар амыр хылыхтығлар, изенніглер. Кічиин олған садына пирібіскебіс. Олған сады наа, чарых, сіліг. Саяногорсктағы олған садынаң тиңнестір полбас, хай-хай артых. Воспитательлер дее кӧңнібіске кірче. Школа ідӧк чахсы, ӱгретчілер ле чидіспинче. Амбулатория даа чахсы, че ідӧк имҷі чоғыл.
Нанҷыларыбыс тіпчелер, Табатта тоғыс пар полған полза, піс тее пу аалзар кӧзібізерҷікпіс. Мында олғаннарға чахсы, велосипедтіг пойли ойлат чӧрчелер. Ӱр ниместе улуғ оолғыҷаам велосипедтең аңдарыл парған, азаа прай сызырыл парған. Мин, тізең, ӱӱҷікте холым сындыр салғам. Ам гипстіг чӧрчем. Че піс ачырғанминчабыс, хаҷан полза, ирт парар. Аал нооза... – хатхырча Мария Батурина.
Тиксі алза, Табат аал улуғ. Чон илееде чуртапча. Кӧбізі чуртасха тартынча, иптіг-амыр хоных апарча. Социальнай учреждениелер дее прай пар, анзы аалдағыларға ӧӧні полбас па? Ачығ суғ амзабызарға хынчатханнар табылчаларох, итсе-де, хайдағ аалда андағлар чоғыл...
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Татьяна Кыштымова, Оксана Сунчугашева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
