Пазох: Иренек хан кемни?
08.12.2023
Хабарлар
Тегiлек стол тоғызы тузында
Тегiлек стол. Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедiнiң тархын паза право институдында хакас чонның сыхханынаңар ӧнетiн тарадылчатхан тайма чоохтарны ӱзӱргеннер
Тегiлек столда ХГУ-ның, ХакНИИЯЛИ-ның тархынҷылары, республиканың национальнай паза территориальнай политика министерствозының, Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотеканың, чир-суғ ӱгренҷең музейнiң паза пасха даа организацияларның тоғынҷылары паза Хакасияның халых чуртазында ӧткiн араласчатхан кiзiлер араласханнар. Iдӧк ӱзӱрiге тархын наукаларының докторы, археолог Игорь Кызласов видеопалғалыс пастыра хозылған.
Тоғазығның модераторы, тархын наукаларының кандидады, тархын кафедразының доцентi Михаил Степановтың чооғынаң, ХГУ-да 2022 чылдаң тархынны тискер айландырып, чой искiрiглернi ӧнетiн тарадарынаң тоғыр тоғыс апарар магистр программазы азылған. Аның тоғызы хоостыра тархын науказына чарыдылған аймах ағырсымнығ сурығлар кӧдiрiлчелер, тоғазығлар иртiрiлчелер. Амғы чыылығны халғанҷы туста этнографияда сығысчатхан таластығ сурығларны ӱзӱрерiне чарытханнар.
Хайдағ даа чонның хайдаң сыхханын, пурун орныххан чирiн iстезерге оой нимес. Муңарлап чыл аразына хайдағ ла алызығлар полбаан. Кӱстiг чоннар, сала ас саннығларын пазынып, оларны чуртапчатхан чирлерiнең сӱр парыбысчаңнар алай кӧп нимес халған кiзiлерi азымахчыларнаң аралас парҷаңнар. Аннаңар даа этногенез (чоннарның сыхханын iстесчеткен наука) суриинаң аймах специалисттер паза ученайлар айғасчалар. Оларға аның пасха-пасха сариларына хайығ айландырарға кирек, ол санда генетика iстезiглерiне, пурунғыларның пазылған паза пазылбин пӱткен чайаачызына, чоннар аразындағы хайызығларға паза даа пасхазына.
Тегiлек столға чыылысханнар хакас чонның сыхханын iстезер оңдайлардаңар, анзынаң палғалыстығ сидiксiнiстердеңер чоохтасханнар. Че ӧӧн ӱзӱрiг ӱр ниместе Новосибирскте сыххан тархын наукаларының докторы Виктор Козодойның «Князь сибирских кыргызов Эренек» киндезi хоостыра парған. Анда Виктор Козодой ХVII векте Сибирьде чуртаан, хакастар кнезiне саналчатхан Иренек ханны, Cибирьдегi хырғыстарның кнезi полча тiп чоохтапча. Кем-де аның кӧрiзiнең чарасча, хайзы-да аның тоғызын наука iстезиине санабинча паза «сибирские кыргызы» терминнi кирчеткенiнең чараспинча. Кинденiң презентациязы чарыс айының ортызында ирттiр. Новосибирск паза Бердск городтар чуртазынаңар пасчатхан «Навигатор» газетада аны сығарарға Кыргызстандағы бизнесмен Мырзабек Орумбаев полыс пирген тiп пазылча. В.И.Козодойның монографиязы сыхханы iкiнҷiлес чох, пурунғыда Ким суғ хазында чуртаан хырғыстарның тархынын чахсы iстезiп, улуғ тоғыс апарарға кирек полчатханына хайығ айландырған.
Тегiлек столны иртiрчеткеннер Виктор Козодойны аралазарға хығыртырларох, ол ынаптыр. Че чыылығ ирткен кӱнде аннаң палғалыс полбиндырлар.
Ученай-этнограф, тархын наукаларының кандидады, тархын кафедразының доцентi Каврис Торбастаев тархында фальсификациялар полбасха кирек тiп таныхтапча. «Пар кiзiлер, хайзылары ах нименi хара тiпчелер. Андағ ниме тархын iстезиинде полбасха кирек. Пiлдiстiг, талазығлар поларға кирегӧк. Тус иртсе, хайдағ-да наа ниме азылып одырча, аны хоостыра пiстiң кӧрiзiбiс iдӧк алызып одырча. Пiстiң чирiбiстiң тархынын ӱгренерге оой ла нимес. Мында чӱс чыллар аразына кӧп чон чуртаан. Iстезiглер иртiрчетсе, аны санға аларға кирек», – чоохтаан ол.
Тегiлек столның тоғызын Каврис Михайлович чахсы паалаан. Полған на араласчы позының кӧрiзiнең ӱлескен, че олар тың на пасхалалбааннар тiп сағыстарынаң ӱлескен ол.
Философия наукаларының докторы, тархын кафедразының доцентi Лариса Анжиганова Хакасияның тархынына чарыдылған, ученайларнаң хада-пiрге апарылған iстезiгнi тимнирге кирек – андада республиканың тархынын тискер айландырар оңдай чох полар тiп таныхтаан.
Игорь Кызласов алында чарых кӧрген наука тоғыстарына паза археология iстезiглерiне тӧстенчеткен республиканың тархынынаң чонны ӧткiн таныстырарға кирек тiп хосхан. Ол хакастар чон чiли пу чирлерде пiстiң эра алнындағы II вектең пасти пiстiң эра пасталғанға теере пӱткеннер тiп кӧрiстi резолюцияа кирерге чӧп пирген.
Тархын наукаларының кандидады Станислав Угдыжеков хайда-да сығарылған тоғыстарны ӱзӱрер орнына, республикабыста сыхчатхан изданиелерге хайығ айландырарға кирек тiп чоохтанған. Аның сӧстерiнең, аймах изданиелерде, ол санда Хакасияның энциклопедиязында, алҷаастар пар. Иң пастап оларны тӱзедерге кирек теен ол. Паза ол ӱгренҷiлерге дее, вузта ӱгренчеткеннерге дее Хакасия тархынының учебниктерi чох полчатханынаң палғалыстығ сағыссыразынаң ӱлескен.
Тиксi алза, тегiлек столда ӱзӱрiглер «iзiг» парған тиирге чарир. Че чыылығ соонда салтарлар идiлген, прайзы даа оларнаң чарасхан:
1. Ученайларнаң пiрiгiп, хакас чонның сыхханынаңар улуғ iстезiглiг тоғыс тимнирге.
2. Хакасия тархыны сурығларынаң айғазар эксперттер ӧмезiн тӧстирге.
3. Кiзiлернi академия тархынынаң ӧткiн таныстырарға, аны чон аразында тарадарға.
4. Пу тегiлек столда кӧдiрiлген сурығларға чарыдылған алғым наука-практикалығ конференцияны иртiрерге.
Сом Альбина Чистогашевани
Автор :
Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
