Орыс алыптарның ойыннары
15.02.2024
Хабарлар
Пылтыр Хакасияда пастағызын на гиря кӧдiрерiнҷе Сибирь марығлары ирткеннер
Хакасия – прайзыбыстың ибi. Гиря кӧдірері Россияда тӧстелген тіп cаналча. Чир-суғҷыларыбыстың пу спорт кӧрімінің тилізінде хозымы парох
Чонның ис-пайы
Национальнай спорт кӧрімнері – ол полған на чонның ис-пайы. Пурунғыдаң айдас ооллар паза иреннер кӱресте, аар нимені кӧдірерінде, ат чарызында, охчаадаң атарында кӱстерін сынаҷаңнар. Анзын чонның пазылбин пӱткен чайаачызы киречілепче. 1940 чылларға теере кибірліг спорт кӧрімнері улуғласта полғаннар. Че Илбек Ада чаа соонда СССР олимп чӧріміне хозылғанда, олар ундудыл сыхханнар. 1960 чылларға ат чарызы ла чахсы тиліҷең. Мында чапсыҷаң ниме чоғыл. Пістің хазнада техника чидіспеҷең, аннаңар кӧп тоғыс ат кӱзінең иділҷең. Ол сылтағнаң колхозтар даа, аал чуртағҷылары даа аттарны тутчаңнар. Пос туста ээлер тӧрт азахтығ спортсменнерін чарысха сығарҷаңнар.
Национальнай спорт кӧрімнерін хайраллиры кӧп кізіні сағыссыратхан. 1960 чылларда пӱрӱттер паза тувалар пу сурығны кӧдіргеннер. Олар Сибирьдегі чоннарның кибірліг спорт кӧрімнерінҷе марығлар иртірер пастағнаң сыхханнар. Пастағ ӱлгӱдегілернің кӧңніне кірген. Пастыхтарның чарадиинаң РСФСР-ны тӧртке чарыбысханнар: Алтынзархы Кавказ республикалары, Волга хазындағы регионнар, Сибирьнең Ыраххы Восток паза Алтынзархы чирлерде чуртапчатхан чоннар. Полған на чардых позының спорт программазын тӧстеен. Андар пу орында чуртапчатхан чоннарның кибірліг cпорт кӧрімнері кирілгеннер. Сибирьдегілер марығларға пӱрӱттернің барильде кӱрезін, якут чоннарның сегірiстерін, охчаадаң атарын, туваларның хуреш кӱрезін паза пасхазын кир салғаннар. Хакас автоном облазы чӧрімге 1973 чылда хозылған. Аның соонда марығлар программазын хакас чонның кӱрезі пайытхан.
Кибір хоостыра Сибирьдегі паза Ыраххы Востоктағы чоннарның спорт кӧрімнерінҷе cпартакиадаларны национальнай регионнарда – Тағлығ Алтайда, Хакасияда, Тувада – иртірҷеңнер. Пӱрӱттер ӱс чара чарылчатханнаңар, арға-мӧрійні Бурятия, Усть-Ордадағы пӱрӱт автоном округы паза Агинскай автоном округы удурлааннар (2008 чылдаң пастағы автоном округы Иркутск облазынзар кірче, ікінҷізі – Забайкальскай крайзар. Ідӧк 2018 чылда кӱскӱзін Бурятиянаң Забайкальcкай крайны Ыраххы Востоктағы федеральнай округсар кир салғаннар. – Авт.). Хакасияда спартакиада тӧртче хати ирткен.
Марығларға чон чахсы чыылысчаң. Араласчыларға РСФСР-ның спорт узына нормативті толдырыбызарға оңдай пирҷеңнер. Хакас автоном облазында пу атха иң пурун Владимир Кретов (якут чонның сегіріcтері) турысхан. Владимир Константинович 2019-2020 чылларда Хакасияның спорт министерствозынаң устаан. Че 1987 чылдох чоохтар пар сыххан: РСФСР-ның cпорткомитеді спартакиадаа ахча позыдарға хынминча, профсоюзтарзар айланарға чӧп пирче. Халғанҷызын Сибирьдегі паза Ыраххы Востоктағы чоннарның спорт кӧрімнерінҷе спартакиада 1998 чылда Тағлығ Алтайда ирткен.
Че кізілернің кибірліг спорт кӧрімнерiне хыныс оды успаан. Полған на регион пу тоғысты пос оңдайынҷа апарча. Тувалар чыл сай Наадымны иртірчелер. Ӱлӱкӱн программазынзар хайди даа хуреш, ат чарызы, охчаадаң атары кірчелер. Хакасияда национальнай ӱлӱкӱннер спорт марии чох иртпинчелер. Кӱстіглер паза чапчаңнар, хапчаң тасты иңнi азыра тастап, тобитте хыйға пылазып, ағаснаң тартызып, устарын кӧзітчелер. Тун пайрамның ӧӧн тании кӱрес полча. Республиканың физическай культура паза спорт министерствозы, национальнай спорт кӧрімнерін тилідіп, пылтыр I cпорт Тун пайрамын иртірген. Кӱресче арға-мӧрійге саарбахтар паза улуғлар сыхханнар.
Якуттарны сынап махтирға кирек. Олар 1968 чылдаң амға теере «Манчаарының ойыннары» национальнай спорт кӧрімнерінҷе спартакиаданы иртірчелер (Манчаары – якут чонның матыры. 1805 – 1870 чылларда чуртаан, пайлардаң тоғыр харбастыр. – Авт.) Спортсменнер ойыннарға, Олимпиадаа чіли, тӧрт чылда пір хати чыылысчалар. 2021 чылда олар 11 спорт кӧрімiнде кӱстерін сынааннар. Республикада кибірліг спорт кӧрімнерінҷе cекциялар тоғынчалар. Якуттар мас-рестлингті (ағаснаң тартызары) чоннар аразындағы синге кӧдір парыбысханнар. Пылтыр Узбекистанда мас-рестлингче V тилекей чемпионады полған. Анда иреннерге дее, ипчілерге дее аралазар оңдай пар.
Национальнай спорт кӧрімнерінҷе спартакиадаларны иртіріп, тӧcтегҷілер оларны хайраллап аларға ла нимес, ідӧк чоннар аразындағы хайызығларны тыыдарға пӧгінгеннер. Ол сылтағнаң марығлар программазы пір ле хати алыспаан. Че андар пастағы кӱннең 1998 чылға теере гиря кӧдірері кірген. Ол орыс чонның спорт кӧріміне саналча. Якуттар ідӧк «Манчаарының ойыннарынзар» гиря кӧдірерін хайди даа кирчелер.
Россияда тӧстелген
Пістің хазнада орыстар иң кӧп саннығ чонға саналчалар. 2021 чылда Россия чуртағҷыларын санға алғанда, 105,6 миллион кізі орыс тіп пазынтыр. Хакасияда 356,3 муң артиинаң орыс чуртапчаттыр. Орыс чонның кибірліг ойыннар илееде: лапта, городки, мунзурухнаң тудыс (кулачные бои), кӱремҷік ойыны (клюшкование), гиря кӧдірері паза пасхазы. Кӱремҷік ойынын меспектіг хоккейге тӧӧйлепчелер, итсе, марығ оңдайлары пасхалалча. Гиря кӧдірерінеңер чоохтаза, ол тархынын ХVIII чӱс чыллардаң апарча. Орыс алыптары, гиряларнаң ойнап, кізілерні ярмаркалар, ӱлӱкӱннер тузында ӱтертчеңнер. Че спорт кӧріміне ол чӱс чыл пазынаң санал сыххан. Мында имҷі Владислав Краевскийнің хозымы улуғ.
Владислав Францевич, илееде чыл хырығ озаринда ӱгреніп, атлетикаа аптаттыр салған. Аның пастаанынаң Санкт-Петербургта 10 августта 1885 чылда атлетикаа хынчатханнарның кружогы тӧстелген. Арғыстарының хабазиинаң В.Ф.Краевский ӧнетін зал асхан, анда полған на кізее спортнаң айғазар оңдай пирілҷең. Соонаң мындағ кружоктар Киевте, Уфада, Воронежте, Тифлисте тоғынып пастааннар. 1887 чылдаң аар ниме-ноо кӧдірерінҷе тиксі Россия марығлары иртіріл сыхханнар. Спортсменнер штанга кӧдірҷеңнер, бокста, кӱресте, фехтованиеде кӱстерін сынаҷаңнар. Гиря кӧдірерін чемпионаттар программазынзар кирбеҷеңнер. Ол кӱс хосчаң упражнениелер санына кірҷең. Че улуғ нимес городтарда, поселоктарда паза аалларда гиря кӧдірері чахсы тиліҷең. Аннаң саблығ спортсменнер Иван Поддубный, Иван Заикин, Георг Гаккеншмидт, Никандр Вахтуров, Владимир Крылов паза пасхазы айғасчаңнар.
Совет тузында гиря кӧдірері улуғласта полған. Ӱлгӱдегілер, аны сизініп, 1948 чылда Москвада тиксі Союз мариин иртіргеннер. Андада пу спорт кӧрімі наа тыныс алған тирге чарир. Аны «Урожай» пос кӧңніліг спорт пірігізі (ДСО) хоостыра тилітчеңнер. Хайди ӱстӱнде таныхталған, 1960 чыллардаң гиря кӧдірері Сибирьдегі паза Ыраххы Востоктағы чоннарның спорт кӧрімнерінҷе спартакиаданың программазын пайытхан. Алынҷа марығлар ідӧк тӧреміл иртірілҷеңнер. Совет тузында турнирлерге Хазанзар, Клайпедазар, Липецксер, Одессазар 30-ар команда чыылысчаң одыр. Спортсменнернің кӱстенізі тикке парбаан. 1985 чылда гиря кӧдірерін тиксі Союзтың спорт классификациязынзар алынҷа cпорт кӧрімін чіли кир салғаннар. Андадох Липецкте гиря кӧдірерінҷе СССР-ның пастағы чемпионады ирткен.
1992 чылда тиксі Cоюзтағы гиря спортынҷа федерация орнына чоннар аразындағы федерация тӧстелген. Ол тустаң Европа, тилекей марығлары иртірілче. Пӱӱнгі кӱнде турнирлерде 20 артиинаң хазнаның спортсменнері араласчалар. Амғы туста гиря кӧдірері олимп нимес паза национальнай спорт кӧрімнері санына кірче.
Хакасияның гиревиктері
Хакас чирінде гиря кӧдірерінің тилізі Константин Поминовнаң палғалыстығ. Константин Ермилович Пии аймаанда тӧреен. Чир-суғҷыбыс – Илбек Ада чаа араласчызы. Гиревик, национальнай спорт кӧрімнерiнҷе спартакиадаларда аралазып, Хакасияа пір ле хати нимес медальлар ағылған. Аның улуғ нанҷызы Иван Немцев полған. Спортсмен Тағлығ Алтай ӱчӱн турысчаң. Ікі арғыстың чидіглері пасхазын гиря кӧдірерінең айғазарға кӧӧктірҷең. Кӧзідімге, Немцев 32 кг пасчатхан гиряны 362 хати кӧдірібіскен. Пу рекорд амға теере тудылча. Ол позы поғда кізі полтыр, кӧдірімі 142 кг тиңнелҷең.
Гиря кӧдірерінде, пасха спорт кӧрімнерiнде чіли, марығ оңдайлары пір ле хати алыспааннар. Пастап спортсменнер ӱс оңдайлығ марығда – жимде, рывокта паза толчокта – кӱстерін сынаҷаңнар. Жим – полған на холнаң 32 кг пасчатхан гиряны iтпин ӧӧр кӧдірері. Рывок – гиряны ӧӧр тастиры. Спортсмен, толчокты толдырып, ікі гиряны пір саңай кӧдірче. Полған на тиріг 32 кг пасча. Халғанҷы марығ иң сидікке саналҷаң. Ікі гиряны пір хати кӧдірібіскен ӱчӱн ӱc сан пирҷеңнер, пасха упражнениелерде – пірер сан. Соонаң жимнi марығлардаң сығарыбысханнар.
1985 чылда спартакиада Хызылда ирткен. Пірдеезіне утырбинчатхан Иван Немцевті рывокта Харатастағы шахтёр Валерий Белоногов ас парыбысхан. Ол хабар прайзын чапсытхан.
Хакас спортының матырына Владимир Егоров саналча. Владимир Матвеевич 38 частығда гиря кӧдірерінең айғазып пастаан. Ікі чыл пазынаң, тізең, РСФСР-ның спорт узы атха турысхан. Ағбанның чуртағҷызы, ветераннар аразындағы марығларда тӧреміл аралазып, 66 хати тилекей рекордын турғысхан. Чидіглер ӱчӱн В.М.Егоров 2012 чылда Россияның саблығ спорт узы атха турысхан.
Ідӧк тирең іс артысхан Владимир Волков. Спортсмен Боград аалдаң полған. Кӧп чыл орындағы училищеде істенген. Владимир Ильич аймах-пасха синде иртчеткен марығларда кӧп хати чиңіс тутхан. 1987 чылда, тізең, гиревик СССР-ның чемпионадында кӱзін сынаан. Турнир Донецкте ирттір. Андада Волков СССР-ның спорт узы нормативін толдырыбысхан. Хомзынысха, ол изен нимес. Чир-суғҷылары саблығ спортсменні ундубинчалар. Декабрь сай Боград аймаанда аның хумартхызына чарыдылған марығ иртче.
Амғы тус
Пӱӱнгі кӱнде Хакасияда гиря кӧдірерінің кіннеріне Харатас город, Бородино паза Шира ааллар саналчалар. Ідӧк секциялар Ағбан пилтірінде паза Сорығда тоғынчалар. Бородинода 2005 чылдаң Александр Шипилёв тренер полып маңнаныстығ істенче. Александр Николаевичтің кӱстенізінең пістің республикада гиря кӧдірерінің федерациязы тӧстелген. Халғанҷы чылларда аннаң Кирилл Жибинов устапча. Ширада секцияны апарча Александр Чипизубов, Харатаста – Василий паза Кирилл Жибиновтар. Секцияларда чон ӱзілбинче. Пу спорт кӧрімінең ооллар ла нимес, iдӧк хыстар хынып айғасчалар. Пылтыр апрельде Хакасияда пастағызын на гиря кӧдірерінҷе Сибирьнің чемпионады паза первенствозы ирткеннер.
Спортсменнернiң чидіглерінеңер чоохтаза, улуғ марығларда сыйыхтығ орыннарға Фёдор Жибинов тӧреміл сыхча. 2023 чылның сентябрьында чиит оол, тилекей первенствозында чиңіc тудып, чоннар аразындағы класстығ cпорт узы нормативін толдырыбысхан. Пасхазы аннаң халбасха кӱстенче. Пӱӱл 7 – 11 февральда оол-хыстар Россия первенствозында устарын кӧзіткеннер. Хакасия командазының ӱс медаль. Дмитрий Леденёв узун циклде алтын медаль холға кирген, ікі оңдайлығ марығда – кӱмӱс медаль. Маргарита Сырцова хола призер полыбысхан.
8 февральда ТАСС искіріг таратхан: 2024 чылда кӱскӱзін Сибирь чоннарының спартакиадазы иртер. Аның ӱчӱн нандырча «Сибирьдегі чӧптезіг» регионнар аразындағы ассоциация (МАСС). Программазар хуреш, хурлығ кӱрес, хапчаң тас, охчаадаң атары, ат чарызы, мас-рестлинг, лапта, гиря кӧдірері, городки, алтынзархы чоннарның кӧп оңдайлығ марии киріл парғаннар. Спартакиаданы удурлир регионны марығ пастыра таллирлар. Хакасия анда позын турыстыра кӧзідер тіп ікінҷілес чоғыл.
Сом Валерия Тамбовцевани
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы полызиинаң сығарылған)
Автор :
Майя Кильчичакова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
