Тува чонның Наа чылы алғым таныхталды
15.02.2024
Хабарлар
Дарима Соян пос холынаң иткен чазанҷыхтарны сатча
Ӱлӱкӱн. С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызы кiнiнде тува чонның Шагаа ӱлӱкӱнi ирткен
Пайрам аймах ойыннарға, ыр-сарыннарға, кӧзiдiглерге пай полар тiп азынада искiрген полғаннар. Кiзiлер кӧрiлген тусха чыылыс сыхханнар. Туваларның прайзы даа, олған-узахтаң пасти улуғларға теере, пос чонының кип-азаан кизiп чазан килтiр. Улуғ залның фойезiнде идiнҷектер паза устар, тимнеп килген ис-пайларын столға салып, кӧзiдiгні азарға маңзырапчатханнар.
Республиканың устағ-пастаа кӧрiгҷiлер залында аарластығ орыннарзар одырыбысханда, Шагаа ӱлӱкӱн пасталған. Алғасчы сценазар сығып, тува тiлiнең амыр-иптiг чуртас алғап, прайзын ысталчатхан артышнаң аластаан.
Шагаа – тува чонның Наа чылы. Аның таныхталчатхан кӱнi чыл сай чыл чӧрче. Ӱлӱкӱннi хайдағ кӱнде иртiрерiнеңер Тува Республиканың Ӧӧркi Хуралы 2-3 ай азынада чарадығ алча. Пӱӱл ол 10 февральда таныхталған.
Тува чонның Наа чылын Хакасия пазы Валентин Коновалов чылығ сӧстернең асхан:
– Аарлығ нанҷылар, Хакасия правительствозының паза позымның адынаң сiрернi Наа чылнаң алғыстапчам. Кибiрлернi улуғлиры полған на чонға аарлығ. Хакасия – кӧп аймах чоннығ республика. Мында прай аймах тiллiг чонның культуразына, киртiнiзiне улуғласнаң хайчалар. Пу чыл чидiглiг паза парыстығ ползын! Наа чылда амыр-хазых паза часкалығ чуртаңар!
Хонҷых республиканың чуртағҷыларын Шагаа ӱлӱкӱннең iдӧк Хакасияның Ӧӧркi Чӧбi кнезiнiң пастағы орынҷызы, Хакас чонның Улуғлар чӧбiнiң кнезi Пётр Воронин, «Энерел» Хакасиядағы тува чонның халых пiрiгiзiнiң кнезi Болат Сат, республиканың национальнай паза территориальнай политика министрiнiң пастағы орынҷызы Виталий Кунучаков алғыстааннар.
Концерт пастал сыхханда, пiс ӱлӱкӱнге кӧзiдiг тимнеп килген устарнаң танызарға, оларның чапсых ниме-ноозын кӧрерге фойезер сыххабыс. Пастап Анай-Хаак Донгаксар пастырғабыс. Ол пайрамға килген аалҷыларны боорзактарнаң паза тува чейінең сыйлапчатхан. Пiске iдӧк читiрген.
– Мындағ татхыннығ чей хайди тимнелче? – сурғабыс.
– Пӱрлернең тимнелген сарығ чейнi суғлығ iдiccер салчам. Андар кӧмес тус хосчам. Хайнап сыхса, сӱт урарға кирек, – чарытхан тува ипчi. Iдӧк ол боорзактарны хайди тимнепчеткенiн чоохтап пирген.
Анай-Хаак Кызыл-Ооловна 10 чыл мының алнында пеер кӧс килген. Тун хызы Саглайның харах оды уйаннаңар, сӧбiре Хакасияда чуртирға чаратхан. Тувада ӧнетiн школа чоғыл осхас, аннаңар хызыҷахты Ағбандағы харах оды уйан олғаннар школазынзар пиргеннер. Пӱӱнгi кӱнде кӱстенҷiк Саглай Санкт-Петербургта менеджерге ӱгренче. Аның iкi хыс туңмаҷағы, 7 частығ Анисия паза 2 частығ Аделина, школаа паза олған садына чӧрче. Анай-Хаак Донгактың хонғаны хара тас аныҷаң разрезте iстенче.
Хости столда татхыннығ чиис iдӧк ӱӱлдiре полған. Аның ээзi, абахай тува ипчi, ӱлӱкӱнге килген чонға буузылар, колбасалар, морс садып, маң чохха тӱсчеткен. Адын адирға ынабаан, че идiнҷек ӧӧрезi Эремаа Кууларның ас-тамаан садыға ағылғанын чоохтаан. Эремаа Эрес-Ооловнаның иркезi ағырыбыстыр, аннаңар позы садығ идерге кил полбиндыр. Итсе, Шагаа пайрамға тимненiп, буузыларны олар хараа тооза тимнептiрлер. 10 пызырған буузы 200 салковай турған. Морстарны тиин хадынаң паза чачырғаннаң ит килтiрлер. Чарым литр сӱзӱннi 75 салковайға сатхан.
Пiр стол хыринда чиит хыстар тол парғаннар, ниме-де матап ла кӧрчеткеннер, хатхырысчатханнар, ӧрiнiсчеткеннер. Чағын пастырғанда, анда чазанҷыхтар (ызырғалар, пiлектестер) сатчаттырлар. Абахайлар, оларны хулахтарына чаба тудып, кӧрiндесте кӧрiнiп, удур-тӧдiр «килiсче бе» тiп сурчатханнар.
Чазанҷыхтар садиин чиит хыс Дарима Соян апарчатхан. Ол, чир-суғҷыларының ӧрiнiзiн кӧрiп, iдӧк кӱлiмзiреп салчатхан.
Дарима Чойгановна кӧзiдiге нинҷiдең позы иткен тоғыстарын ағылған. Аның чооғынаң, ол тӧреен чир-суунда школада ӱгренчеткенде, iстенiс урогына хынҷаң полтыр, чазанҷыхтар чайирға кӧңнiне кiрҷең. Прай чахсы килiсчеткенде, ӱгретчiзi чиит хысха школа соонаң Ағбандағы ХГУ-зар ӱгренерге кiрерге чӧп пиртiр. Iди Дарима Хакасиязар килген, пiстiң университеттi тоосхан.
Ағбанда тува хыс тоғыс чыл чуртап парир. Пӱӱнгi кӱнде ол вьетнам кухнязында шеф-повар полып iстенче. Пос тус полза, нинҷiдең паза тастардаң чазанҷыхтар тимнепче.
Дариманаң чоохтасчатханда, тува оол, пастыр килiп, сiлiг ызырғалар садызып алған. Кемге-де сыйых идерге тiп сурғаныбыста, ол 14 февраль чағдапча нооза теен.
Пасха стол кистiнде Долаана Ооржак сӱт, ӧрiңме, сарығ хайах паза пасха даа ас-тамах сатчатхан. Аның хыринда iдӧк чон толдыра полған.
– Пiр литр сӱттi 65 салковайға сатчам, 250 грамм сарығ хайахты – 300 салковайға, чарым литр ӧрiңменi – 240 салковайға, пiр килограмм талғанны – 160 салковайға, – чарытхан Долаана Александровна.
Долаана паза Шамиль Ооржактар Минсуғ город хыриндағы Прихолмье аалда кресен-фермер хониин тутчалар, iнектер паза аттар ӧскiрчелер. Сӱттi паза иттi Ағбандағы ӧӧн чырғалда сатчалар, анда ӧнетiн павильон арендаа алып алғаннар. Маллар аразында хайынарға палалары полысчалар. Ирепчi алты пала ӧскiр салған. Тун хызы Джамилия Хубачар аалдағы имнег туразында терапевт-имҷi полча. Джалим оолғы иб аразында пабазына полысча, аттарнаң айғасча. Джалинда хызы Хызылчардағы аграрнай университеттi тоос салған. Саша оолғы Ағбандағы пӱдiрiг техникумында штукатур-малярға ӱгренче, Жасмин хызы – ӱгретчiлер училищезiнде, пасталығ класстар ӱгретчiзi полар. Очы хызы Ирина 7 класста ӱгренче, олаңай кӱреснең айғасча, волейбол ойнапча, спортха тартылча.
– Ӧрiңме паза ах хайах итчең тирiглерiм пар, прай 10 iнек саапчам. Ам хойлар аларға сағынчабыс, – теен Долаана Александровна.
Шагаа ӱлӱкӱнде «Тевек», «Буга-шыдыраа», «Кажык», «Аът шалбадаар», «Бардам» тува ойыннары иртiрiлгеннер. Концерт программазында, тiзең, Хызылдағы Алексей Чыргал-оолның адынаң искусство колледжiнiң «Чангы-хая» фольклор ансамбльы, ырҷылар Начын Чореве, Батый Хертек, Айжана Монгуш, Александра Макашкина паза пасха артисттер араласханнар.
Пайрамның тӧстегҷiлерi – «Энерел» Хакасиядағы тува чонның халых пiрiгiзi, С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызы кiнi, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы, «Ассамблея народов России» ОГО-ның региондағы пӧлии.
Сом Альбина Чистогашевани
Автор :
Татьяна Тютюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
