2 чарыста – Ортын профессиональнай ӱгредiг (СПО) кӱнi. Аны таныхтирдаңар чарадығда Россия президентi Владимир Путин 2022 чылның от айының 25-ӌi кӱнiнде хол салыбысхан

Ӱлӱкӱннi таныхтирына тиктең нимес чарыс айының 2-ӌi кӱнi алылған. Пу кӱнде 1940 чылда Совет Союзында хазнаның iстенiс резервтерiн тöстирiнеңер чарадығ алылған. Ортын профессиональнай ӱгредiг пӱӱнгi кӱнде иң кирексiнiстiг полча тiзе, саба полбас. Ол экономиканың аймах кöстеглерiнде тоғынар, аны тилiдер специалисттернi тимнепче. Пӱӱнгi кӱнде Россияда 3,2 муң азыра СПО организациязы паза оларның 600 азыра филиалы тоғынча. Ортын профессиональнай ӱгредiг пöзiк ӱгредiг учреждениелерiнде пирiлiбöкче. Хазнабыста андағ 420 азыра филиаллығ 345 ӱгредiг организациязы саналча.

Хакасияда ортын профессиональнай ӱгредiгнi 15 организацияда алып аларға чарир. Оларның санына 13 хазна ӱгредiг организациязы кiрче, оларның алты филиалы пар. Пу ӱгредiг организацияларының учредительi Хакасияның правительствозы полча. Оларның 11 ортын профессиональнай ӱгредiг организациязы алты филиалынаң хада республиканың ӱгредiг паза наука министерствозы устаанынаң тоғынча. Пiрсiнең физическай культура паза спорт министерствозы устапча. Ол – Олимп резервiнiң училищезi (техникумы). Хакасияның искусстволар колледжi культура министерствозынзар кiрче.

Хакасияда пiр частнай профессиональнай ӱгредiг организациязы пар – СТЭМИ ЧОУ. Паза ортын профессиональнай ӱгредiг пiр пöзiк ӱгредiг организациязында пирiлче. Ол пiстiң Хакас хазна университедiбiс. Анда тöрт колледж пар: педагогика ӱгредии, информатика паза право колледжi, имнег колледжi, музыка колледжi паза аал хонии колледжi.

Хакасияның ортын профессиональнай ӱгредiг организацияларының тоғызына кирiлчеткен алызығлардаңар республиканың ӱгредiг паза наука министрiнiң орынӌызы Алла Идимешеванаң чоохтазып алғабыс.

– Алла Михайловна, Хакасияның ортын профессиональнай ӱгредiг организацияларында специалисттернi хайдағ ööн кöстеглерӌе тимнепчелер?

– Ӱгредiг 25 аймах-пасха улуғ кöстеглерӌе апарылча. Оларның санында пӱдiрiг технологиялары, информационнай технологиялар, чарытхы паза чылығ пирерi, машиналар пӱдiрерi, хазых хайраллиры, ӱгредiг, туризм паза сервис, аал хонии паза пасхазы даа. Пу кöстеглерге 98 тоғысчы профессия паза специальность кiрче. Пӱӱнгi кӱнде ортын профессиональнай ӱгредiгнiң пу кöстеглернiң хайзы даа кирексiнiсте.

– Амғы туста тиксi Россия синiнде паза Хакасияда ортын профессиональнай ӱгредiге хайдағ алызығлар кирiлче?

– Амғы туста хазна экономиказына тоғысчы специальностьтары киректелче. Аннаңар оларны тимнепчеткен техникумнарға паза колледжтерге улуғ хайығ айландырылча. Аның сылтаанда ортын профессиональнай ӱгредiге илееде алызығлар кирiлiп одырча. Колледжтер нааӌылалчалар, экономика кирексiнiстерiне килiстiре тоғынып пастапчалар.

Пӱӱн ортын профессиональнай ӱгредiг алнында мындағ сурығлар турғызылча:

1. Хайдағ тусха паза нинӌе специалисттi тимнирге? Оларның хайдағ пiлiстер поларға киректер? Ортын профессиональнай ӱгредiгнi нааӌылиры 2022 чылда «Профессионалитет» федеральнай проект чуртасха кирiлгенiнең пасталған.

Аның тöстеене специалисттернi алынӌа кöстеглерӌе тимнирi салыл парған. Кадрларны тимнирiнде тоғыс пирчеткеннер, бизнестегiлер араласчалар: предприятиелер студенттернi тимнирiне кирексiнiстернi пазарында, ол санда практика программазын тимнирiнде, араласчалар; колледжтернi нааӌылирына ахчалығ полызығ пирчелер; ӱгретчiлер предприятиелерде стажировка иртчелер; чииттернi кöстеглiг ӱгредiг чöптезиинӌе ӱгретчелер, оларға ӱгредiг тузында социальнай хабазығ пирчелер, ӱгредiг тоосханнарны тоғысха алчалар.

Пу хада-пiрге тоғыстың ööн кöстеглерi.

«Профессионалитет» федеральнай программаа кiрiп алар ӱчӱн, техникумнарға паза тоғыс пирчеткеннерге пiрге кластер (профессиональнай ӱгредiг учреждениелерiнiң паза предприятиелернiң хайдағ-да алынӌа алылған кöстегӌе пiрiгiзi. – Авт.) тöстирге кирек – техникумнар ӱгредерлер, предприятиелер практика иртчең орын пирерлер, соонаң чииттернi тоғысха аларлар.

2023 чылда Харатастағы отрасльлар технологияларының техникумында Хакасияда «Профессионалитет» проект хоостыра «Педагогика» кöстегӌе пастағы ӱгредiг кластерi азылған. Отрасльлар технологияларының техникумынаң пасха пеер «Педагогика» кöстегӌе специалисттернi тимнепчеткен прай учреждениелер кiр парғаннар. Андағ пис ортын профессиональнай ӱгредiг организациязы саналча: Саяногорсктағы политехникум, Олимп резервiнiң училищезi, Ширадағы аграрнай техникум, Харатастағы Хакасияның кöп кöстеглiг техникумы, ХГУ-ның педагогика колледжi. Iдöк кластерге республикабыстың прай школалары паза олған садтары кiрче.

Проектке кiрген сылтаанда Харатастағы отрасльлар технологияларының техникумында ӱгредiг алынӌа тоғыстарға кöрiлген наа ӱгредiг орыннарында, амғы тустың кирексiнiстерiне килiстiре наа оборудованиеде апарылча. Студенттер предприятиелерде тоғынарға кирек кöнiгiстернi алчалар. Ӱгретчiлерi Россияның, Калининградтаң пасти Хабаровскка читiре, иң артых учреждениелерiнде стажировка ирткеннер.

Пӱӱл «Профессионалитет» федеральнай проект хоостыра «Металлургия» кöстегӌе грант мариинда Саяногорсктағы политехникум утып алған. 2025 чылда ол ортын профессиональнай ӱгредiг программаларын тилiдерiне федеральнай бюджеттең ахча алар. Техникумға 100 миллион салковай грант ахчазы пирiлер, ағаа ол наа оборудование алар. Iдöк ӱгредiг учреждениезiне «РУСАЛ» компания 34 миллион салковай пирче. Ол ахчаа ӱгредiг-сығарыс лабораториялары тöстелер паза нааӌылалар. Мындағ оңдайнаң, студенттер, техникумны тооссалар, хай-хай артых пiлiстiг поларлар паза тоғыс оой табарлар.

2. Республикада профориентацияның пiрге системазын тöстирi.

2023 чылның ӱртӱн айының пастағы кӱнiнең Россияның просвещение министерствозы хазнабыстың прай школаларында профориентация тоғызын апарар пiрге оңдайларны (профминимум) тимнебiскен паза тузаланысха кирiбiскен. Олар 6 – 11 класстағы ӱгренӌiлерге кöрiл парғаннар. Таныхтирға кирек, оларда хазии уйан паза кинек олғаннарға iдöк улуғ хайығ айландырылча. Профориентация проекттерiнiң иң танығлығлар санына «Билет в будущее» проект кiрче. Паза хазнаның прай школаларында полған на четвергте ӱгредiг кӱнi «Россия – мои горизонты» класстағы частаң пасталча. Iдöк пӱӱнгi кӱнде Хакасияда «Профессионалитет» федеральнай проекттеңер чоохтир регион программазы тимнел парған.

3. Ортын профессиональнай ӱгредiг организацияларына хайығ тыыпчатханы.

2018 чылда 9 классты тоосчатхан олғаннарның 48 процентi ле андағ организацияларзар парчатхан полза, пӱӱнгi кӱнде пу кöзiдiг 60 процентке тиңнелче.

4. Пирiлчеткен пiлiстернiң синi алысчатханы.

Амғы туста ööн профессиональнай ӱгредiг программаларын тоғыс пирчеткеннернiң кирексiнiстерiне килiстiре алыстырып одырар оңдай пар. 2022 чылда хазнабыста профессияларның паза специальностьтарның наа изерiстерi алылғаннар. Олардаң киректелбинчеткен профессиялар паза специальностьтар хыйа алылғаннар. Iди пастап изерiсте 487 профессия паза специальность полған полза, амды ол сан 368-ке тиңнелче.

2020 чылдаң ортын профессиональнай ӱгредiгнiң 511 федеральнай хазна ӱгредiг стандарты иптелген, оларның 266-зы толдыразынаң нааӌылалған. Аның сылтаанда ӱгредiг апарылар тус хызырылған. Кöзiдiмге, амды тиксi пӱдiрiг тоғыстарының узына пiр чыл 10 ай ӱгренчелер. Программаларда ӱгредiгнiң 70 процентке читiре тузын практикаа хорадылар тiп кöрiл парған.

Тиксi ӱгредiглiг предметтерӌе тоғысчы программалар алыстырылғаннар. Алызығлар литература, география, физическай культура дисциплиналарға кирiлгеннер. ОБЖ-ның орнына наа дисциплина кирiл парған – «Основы безопасности и защиты Родины».

5. Тимнелчеткен кадрларның пiлiстер синiн паалиры алысчатханы.

Ӱгредiгнiң прай чардыхтарында пу кöзiдiгнi паалирында тоғыс пирчеткен кiзiлер араласчалар. Ӱгредiг чардыхтары аразындағы аттестацияда паза алған пiлiстернi паза кöнiгiстернi кöзiдер экзамен оңдайынаң иртчеткен хазна сыныхтағларында тоғыс пирчеткеннер сыныхтағларға заданиелер тимнирiнде араласчалар, аттестация комиссиязына кирiлчелер, ӱгредiг организациязын тоосхан чииттернi предприятиелерiнзер специальностьтары хоостыра тоғысха алчалар.

6. СПО-ларны тоосханнарны тоғысха кирер оңдайларны чахсыландырары.

Студенттер пастағы курстаңох предприятиелер тоғызынаң чағын танысчалар. Мында кöстеглiг ӱгредiге хайығ кöп айландырылча. Анзы алынӌа алылған тоғыс орнында тоғынар кiзiнi азынада тимнир оңдай пирче. Студент ӱгренчеткен тустох хайда тоғынарын пiлче. Предприятиелер дее чииттерге хоза полызығ пирерге тимде полчалар.

7. Чииттер аразында устарнаң сыназар марығларны тилiткенi.

«Профессионал», «Чемпионат высоких технологий», «Абилимпикс» чемпионаттар студенттерге пiлiстерiн кöдiрерге полысчалар. Iдöк олар чииттернiң хайиин тоғысчы профессияларына тартча.

8. Апарылчатхан ӱгредiгнiң синiн кöдiрерi.

Амғы туста пiстiң ортын профессиональнай ӱгредiг организацияларыбыста пöзiк пiлiстiг преподавательлер iстенчелер. Олар экономика секторында тоғынчатхан предприятиелерде стажировка иртчелер. 2021 чылдаң Россияда СПО организацияларында iстенчеткен тоғынӌылар аразындағы «Чыл мастерi» марығ тöстелген.

Прай СПО организацияларында класснаң устапчатхан ӱчӱн преподавательлерге пис муң салковай хоза тöлелче, 2024 чылдаң 100 муңнаң асхынах кiзi чуртапчатхан аал-поселоктарда пу тöлег 10 муң салковайға читiре кöдiрiл парған.

Пӱӱнгi кӱнде Калуга паза Нижний Новгород городтарда профессиональнай ӱгредiгнiң федеральнай технопарктары тöстел парғаннар. Анда предприятиелернең хада-пiрге кадрларны тимнир наа оңдайларнаң тоғынчалар, оларны чуртасха кирерiнең айғасчалар.

9. Колледжтернi нааӌылиры.

Колледжтерде паза техникумнарда предприятиелердегi осхас оңдайлар тöстелчелер. Студенттер амғы тустағы иң наа оборудованиенең тоғынарға ӱгренчелер. Таныхтирға кирек, республикабыстың 35 мастерскойы федеральнай изерiске кiр парған.

Iдöк федеральнай синде ортын профессиональнай ӱгредiг организацияларының зданиелерiнде паза общежитиелерiнде тыхтағ тоғыстарын иртiрер программа тимнелген паза чуртасха кирiл парған. Иң пурун «Профессионалитет» проектке кiр парған организациялар тыхталар тiп кöрiлче.

– Пӱӱл ортын профессиональнай ӱгредiг организацияларынзар нинӌе чиит кiзi кiрдi? Пiр орынға нинӌе абитуриенттең сурыныс пiчии кiрген?

– Пастағы салтарларӌа Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозы устаанынаң тоғынчатхан организацияларзар 3,5 муңӌа кiзi кiрген. Колледжтерзер паза техникумнарзар абитуриенттердең пiчiктер алчатхан тусха 15 муң азыра сурыныс пiчии кiрген. Оларның иң кöбiзi Хакас политехническай колледжсер, коммунальнай хоных паза сервис техникумынзар пирiлген.

СПО-ларда ӱгренерге сағынчатханнарның саны ортын профессиональнай ӱгредiг системазы нааӌылалчатханы сылтаанда öсче.

– Чииттер ööнiнде хайдағ специальностьтарны таллапчалар?

– Бюджет орыннарына кiрерге абитуриенттер ööнiнде мындағ специальностьтарны таллааннар:

– инженер кирее, технологиялар паза техничес­кай наукалар, информационнай системалар паза программирование, кöзiдiмге, «Программист» квалификацияа пiр бюджет орнына 26,8 сурыныс пiчии кiрген, ЖКХ системаларын тыхтаӌаң паза сыныхтағда тутчаң усха пiр орынға – 10,1 сурыныс пiчии;

– хазых хайраллиры паза имнег наукалары, профилактика стоматологиязы квалификацияа пiр орынға 23,7 сурыныс пiчии кiрген;

– ӱгредiг паза педагогика наукалары – школа алнындағы ӱгредiг кöстеене пiр орынға – читi сурыныс пiчии.

Чыл сай тимiр хабыстырӌаң, автомеханик, повар-кондитер, пӱдiрiг тоғыстарының узы специальностьтарға кöп кiзi кiрче.

– Сiрер ортын профессиональнай ӱгредiг организацияларының студенттерi паза преподавательлерi аймах марығларда öткiн араласчалар тiп таныхтаазар. Олар хайдағ салтарларға читчелер?

– Республикада «Профессионалы» паза «Абилимпикс» чемпионат чöрiмi öткiн тилiпче. Чыл сай компетенциялар паза араласчылар саны öсче. Iди 2017 чылда «Профессионалы» чемпионатта 10 компетенцияӌа 100 кiзi араласхан полза, пӱӱл анда 46 компетенцияӌа 280 кiзi араласхан. «Абилимпиксте» 2017 чылда 26 кiзi 5 компетенцияӌа араласхан, 2024 чылда – 128 кiзi 25 компетенцияӌа.

2021 чылдаң сығара республиканың преподавательлерi тиксi Россия синiнде иртiрiлчеткен «Чыл мастерi» марығда араласчалар. 2023 чылда Ағбандағы пӱдiрiг техникумының мастерi Алена Горленко марығның хазнабыс синiндегi финалында араласхан. Россия субъекттерi аразындағы рейтингте 14 орында полыбысхан.

– Хакасия правительствозы, ӱгредiг паза наука министерствозы тоғысчы специальностьтарӌа iстенер кiзiлер чидiспинчеткенiнең палғалыстығ сурығны пöгерiнӌе хайдағ тоғыс апарчалар?

– Профессиональнай кадрларны хысха тусха тимнирi экономика тилiзiне улуғ хозым ағылча. Аннаңар пöзiк пiлiстiг специалисттернi ӱгредiп, оларны тимнир тусты хызырарға кӱстенчелер. Амғы туста специальностьха тöрт чыл ӱгренер орнына аны iкi-ӱс чыл аразына алып алчалар.Мында студент хайдағ специальностьха ӱгренчеткенi хайыға алылыбохча. Че, таныхтирға кирек, ӱгредiг тузын хызырғаны алылчатхан пiлiстер синiне хомай саринаң теелбинче. Уламох предприятиелерде практика иртерiне тус хозыл парған. Аның сылтаанда чииттер тоғыстарынаң пастағы курстаңох танызып пастапчалар. Специалисттер чидiспинчеткенiн хызырарға iдöк кöстеглiг ӱгредiге чöптезiглер идiлчеткенi полысча.

– Мыннаң мындар СПО-ны тилiдерiнде хайдағ пöгiннер турча?

– 2030 чылға республиканың ӱгредiг паза наука министерствозына кiрчеткен прай профессиональнай ӱгредiг организацияларын «Профессионалитет» проектке кирiп алар пöгiн турча. Анзы организацияларны тилiдерге дее, тоғысчы специальностьтарӌа кадрларны читкiӌе тимнирге дее полызар.

Cом Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозы архивiнең

Сомда: Алла Идимешева