Пӱӱнгі чоохтазығда ассоциация тӧстегҷілері халых пірігізінің пӧгіннерінеңер, апарылчатхан тоғыстарынаңар паза фермерлернің сидіксіністерінеңер чоохтапчалар.

- Ассоциацияны тӧстирінеңер сағыс нинҷе-де фермернің тӧреен. Ирткен чылда февральда. Фермерлернең чоох-чаахнаң одырчатханда, оларның кӧбізі аал хонииндағы нап-наа технологиялардаңар, малларға наа имнердеңер, чирні чахсыландырчатхан технологиялардаңар пілбинчеткені ілезіне сығысхан. Андада пірігіс тӧстирге чарадылған. Ол кресен-фермер хоныхтарына тузалығ поларға кирек полған. Улуғ хайығ салылған ассоциацияның уставына. Аны тимнепчеткенде, піс полған на пӧгінні, идер тоғысты, тиксі паалап, ӱзӱргебіс. Ідӧк ӧӧн пічікте араласчыларға тӧлег кӧріл парған. Айда - пір муң салковай, чылда 12 муң салковай сых парча.

- Ассоциацияның ӧӧн пӧгіні - ферма хонииның хайдағ даа правозын арачылиры! Олох туста піс пос хониин тутчатханнарның, хайзылары садығ киреенең айғасчатхан хоныхтар санына кірбинчелер, паза килкім хоныхтарның сурығларынаң айғасчабыс. Пістің кӧрізібіснең, оларның полғаны ла, аал хонииның аймах тоғыстарын толдырып, ассоциацияда позына туза табар.

Ассоциация тоғызын кӧстеглерҷе кӧрерге чарир. Иң пастағызын, халых пірігізі хазна ӱлгӱлерінең паза орындағы пос устаныс органнарынаң хада-пірге тоғынча. Аны хоостыра пістің Хакасияның паза Туваның аал хонии министерстволарынаң, Красстатнаң, Роспотребнадзорнаң паза даа пасха органнарнаң чӧптезіглер пар. Андағ оңдайнаң пірігістің аал хониинаң айғасчатханнарның сурығларын аймах ӱлгӱ органнары синінде пӧкчең, кӧдірҷең оңдай пар.

Чоохтирға кирек, 15 чыл халых тоғызынаң айғазып, мин сизінгем, ӱлгӱ органнарының прайзы ла халых пірігістерінең хада-пірге тоғынарға тимде полбинча. Че аал хониин таллап алғанда, Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозы піске сах андох хабазып пастаан. Министр Александр Алексеевич Башков пістің мероприятиелерібісте тӧреміл араласча, хаҷан даа тимде пастағларыбыснаң танызарға, ӱзӱрерге. Пӱӱнгі кӱнде піс министерствонаң хада Ӱстӱнзархы Сибирьнің аал хонии промышленнозының форумын иртірерге тимненчебіс. Ол иртер 24-25 ноябрьда республиканың музей-культура кінінде. Форумның ӧӧн пӧгіні - аал хониинаң айғасчатхан чонға тузалығ искіріг читірері, аннаңар аның ӧӧн чардығында семинарлар, мастер-класстар паза кӧзідіглер иртер. Олар аал хонииның аймах кӧстеглеріне теелчелер. Алынҷа таныхтирға кирек ярмарканы паза культура программазын. Кӧрілген мероприятиелерні иртірерге ідӧк хабасчалар Россияның халыхтар палатазы, Хакасияның культура министерствозы паза даа пасха организациялар.

Ідӧк мин Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозындағы Халых чӧптің кнезі полчам. 2017 чылда піс тӧрт чыылығ иртіргебіс. Аймах-пасха сурығлар ӱзӱрілче: хазна хабазиин пирері, тоңастығларны чыыры паза азых тимнирі, малларны имнирін тилідері, техника чидіспинчеткені, тоғынҷыларны тимнирі - аал хонииның сидік паза кирек сурығлары.

Уставта ідӧк аал хониинда нааҷылас тоғыстарына хабазарынҷа паза нап-наа технологияларны кирерінҷе кӧстег кӧріл парған. Аны хоостыра піс тӧреміл аймах-пасха семинарлар иртірчебіс. Москвадаң мал имнирінҷе специалисттерні хығырчабыс, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінең хада тоғынчабыс. Мал-хустарны имнирінҷе кафедра устағҷызы Елена Львовна Безрук тӧреміл наа имнердеңер, технологиялардаңар паза алызығлардаңар чоохтапча. Фермерлерге уламох хынығ пілерге патенттіг ниме-ноолардаңар, хайзыларынаң пос хониинда тузаланарға чарир.

- Иң пастағызын, піс республиканың аймахтарында фермерлерге 12 семинар иртір салғабыс. Аннаңар ӱстӱнде чоохталған. Ідӧк пӱӱл піс Хакасияның экономика тилізі министерствозының грантына «Чиит фермернің школазы» проектті чуртасха кирчебіс. Аны хоостыра 9-ҷы класстағы ӱгренҷілерге семинарлар иртірілче паза оларны аал хонии тоғызынаң чағын таныстырчабыс. Чуртастарын аал хониинаң палғалыстырарға сағынчатхан олғаннарны республиканың ӱгредіг паза наука министерствозы таллап аларға полыс пирген.

Ідӧк Хакасияның культура министерствозынаң хада, хайзы туризм сурығларынаң айғасча, аал хонии туризмін тилідерінҷе тоғынчабыс. Піс туристтерні тарт чӧрҷең нинҷе-де аймах чол кӧр салғабыс. Амды ол чолларнаң чағын танызарбыс. Кӧрербіс, хайдағ оңдайларда фермерлер, аал хониинаң айғасчатхан идінҷектер аалҷыларны удурлирға тимделер. Кӧзідімге, Ағбан пилтірі аймаанда туристтерге ікі хынығ хоных пар: Баин аалдағы хас фермазы паза Ильичтің адынаң поселоктағы страустар хонии. Аннаң андар чорыхты Асхыс аймаандағы Хан кӧл станциядағы хойлар фермазынзар узарадарға чарир.

Че туристтерге мал-хустарны олаңай ла кӧрерге хынығ нимес, оларға чапсых, сағыста ӱрге халар ниме киректелче. Аннаңар піс турист чолларын тӧстирінде аралазар хоныхтарнаң аалҷыларны удурлирдаңар, оларға чапсых мастер-класстар паза кӧзідіглер иртірердеңер чоохтазарбыс. Пістің фермерлер сӱт сығарчалар, сыр итчелер, чейге оттар чыыпчалар, чистек-миске теерчелер. Ол нимелерні азынада садыға паза кӧзідіге тимнирге чарир. Амғы туста чорыхчылар сыйыхха орындағы ниме-нооларны, ол санда ас-тамахты сыйыхха аларға хынчалар. Ідӧк аалдағы туризм культуранаң пик палғалыстығ. Уламох танығлығ, пірее чон ӱлӱкӱні иртірілчетсе. Аны республика синінде ле иртірерге киректелбинче, чарир орындағы пос устаныс, культура туразы полызиинаң иртірерге. Пірее мероприятиелерні чорыхчыларға ла иртірерге чарир. Сағынчам, пістің сағыстарыбыс культура министерствозы специалисттері полызиинаң уламох алғыдылар.

Пӱӱл піс Россияның халыхтар палатазынзар Россия президентінің грантына «Ӱгредіг - аалны тилітчең чол» проект тимнеп салғабыс. Аны хоостыра аалда чуртир, істенер тӧл тимнирге пӧгінчебіс. Оларны нинҷе-де ӧмее чарарға чарир. Пастағы ӧме - специальнозы хоостыра тоғыс таппаан чуртағҷылар.

Оларны піс аал хониина киректелчеткен специальностьтарға ӱгредерге чӧптепчебіс. Ікінҷі ӧме - тоғыс чох чуртағҷылар. Оларны піс аймах сыйыхтар тимнепчеткен устарға ӱгредербіс. Устар ниме-ноо тимнеп пастабыссалар, сыйыхтарны садарға киректелер. Аннаңар ӱзінҷі ӧмее пос хониинаң айғасчатхан чуртағҷылар паза фермерлер кірер, хайзылары пос чирінде аалҷыларны удурлирға тимделер. Олар аалҷыларға аймах-пасха мастер-класстар иртір турарлар. Кӧзідімге, хайди хойны хырыхчалар, сыр итчелер алай олар ла итчеткен ас-тамахты тимнирге ӱгредерлер. Паза пір ӧме полар. Андар чуртазын аал хониинаң палғалыстырарға сағынчатхан ӱгренҷілер кірер. Таныхтирға кирек, аал хониинда істеніс рыногын тилідері паза аалдағы профессиялардаңар кӧрісті чахсы саринзар алыстырары ідӧк пістің уставта таныхталған пӧгіннернің санына кирілген.

- Прай 70 фермер. Пістің кӧрізібіснең, ол уғаа чахсы чидіг. Ол халых пірігізінің фермерлерге туза ағылчатханын киречілепче. Тиксі Хакасияда фермерлер санын кӧрзе, пӱӱнгі кӱнге ол 900 азыра фермер, ол асхынах пілдірер, че піс ассоциациязар прайзын кирерге пӧгін тутпинчабыс. Полызығ киректепчеткеннер читче, пасхазынаң, тізең, піс ідӧк тоғынчабыс, ӧӧнінде тузалығ семинарлар иртіріп.

Килкім предприятиелер хозыларға маңзырабинчалар. Олар постарын аал хониин чахсы пілчеткенге санапчалар. Андағ даа полза, оларны піс ідӧк семинарларға хығырчабыс.

- Пірігіссер фермерлер хайдағ сурығларнаң айланчалар?

- Фермерлер чир суриин пӧк полбинчалар. Пайҷа пирілген чирлернің ээлері пар, че прайзы ла аннаң айғаспинча. Олох туста чир участогының ээзі кем полчатханын піліп аларға сидік. Право сурығларынҷа кӧп айланчалар, - нандырып пастаан толдырығлығ директор Андрей Попков.

- Праволарын пілбинчеткені - фермерлернің ӧӧн сидік сурии! - тіпче Алексей Викторович. - Ағаа хоза, фермерге маң чоғыл ол сурығларнаң айғазарға - таң чариинаң орай иирге теере хоныхта хайынып, хаҷан ол пасха сурығларны пӧгерге маңнанар? Піреезі ол-пу сурығҷа хайдар айланарын даа пілбинче. Ассоциацияда ағаа турлағзар чарытхы тартырарынҷа хайдар айланарын чарыт пирчебіс, пічіктер тимнирінҷе полыс пирчебіс. Фермернің пілістерін алғыдар пӧгіннең семинарлар иртірілче.

- Анзы сын, - тіпче Андрей Владимирович. - Пастағы семинар Ағбан пилтірінде ирткен. 25-че кізі килген. Оларның аразында чииттер дее, 50 час ас парғаннар даа полған. Семинар алнында оларның сырайларында кӧңнілері-сағыстары кӧрінген: «Нимее пісті хығырып алғазар? Тузыбыс тик чирге хоратчазар...» Семинар соонаң прайзының кӧңні алыс парған, пісті пазох хығырғаннар. Асхыс аймаанда хаҷаннаң аал хониинаң айғасчатхан ирен мағаа кӧнізінең теен: «Нимее сірер мині ӱгредерзер?!» Соонаң пыросынған, кирек пілістер пирчеткенібісті таныхтаан. Пістің пӧгінібіс - пілістіг специалисттерні таап пирері, семинарға кізілерні чыып пирері.

- Піске, тізең, сосха идін сат пирерге сӧлепчелер. Кирек полза, ол даа сурығны пӧгерге полызарбыс, че ікі сосха идін нимес, пірее 200-че тонна пір саңай полза. - хозылча Алексей Викторович.

- Садығ сетьтеріне ит кӱннің сай кирек, аннаңар сосха, мал ӧскірчеткен фермерлерге ідӧк пірігерге чарир.

- Иң пастағызын, фермер бизнеснең айғасчатханын оңарарға кирек, - удур таныхтаан Алексей Викторович. - Хайдағ даа бизнесті пастапчатса, кізі пастап ағаа ла тоғынча. Анаң салылған «ӱреннердең» пазахтар полар. Че бизнеске ахча ла кирек нимес, ідӧк - пілістерні алғыдары. Амғы технологиялар тоғыс оңдайларын чахсыландырарға, хорадығларны ӱзӱрлирге полысчалар.

- Піс фермерлерге аал хонииндағы тоғыстарны чахсыландырарға полысчатхан партнерларны таап пирчебіс. Кӧзідімге, «Агрохимпром» компанияның ученайлары М.В.Ломоносовтың адынаң МГУ ученайларынаң хада колоиднай кӱмӱстең им сағынып алғаннар. Аның полызиинаң ӧзімнер хай-хай пик полчалар, чир, тізең, чахсылан парча. Пістің хоныхтар аннаң тузаланып пастабысханнар. Кӧңнілеріне кірче. Боградтағы ГОК (чирдегі ис-пайны пайытчатхан комбинат) гуматтар сығарча, хайзы ідӧк чирнің оңдайларын чахсыландырча. Саратов облазындағы «NITA-FARM» компания сағын таап алған препаратты хойларны хырыххан соонаң теерлеріне пырғыртчазың. Имнең тузаланған фермерлернің сӧстерінең, ол хай-хай ӱзӱр паза хорғыс чох. Паза пір компания бактериялығ ниме сағынып алған. Аны мал арығына хосса, ол хандыра чылығ пирче. Ол хысхызын мал тӧзегіне тузаланылча. Тиксі алза, прай наа имнер, технологиялар хоныхтың хорадығларын ӱзӱрлирге, тоғысты орта апарарға полысчалар.