КӰМӰС ТӰСТЕРДЕҢ ЧАЙАЛҒАН АЛТЫН СӦСТЕРІ ЧОНҒА ЧИТСІН
21.12.2018
Хабарлар
Презентация. Хакасияның литераторлар туразы поэт Валерий Майнашевтің «Кӱмӱс тӱстер» таллама тоғыстар чыындызын чарыхха сығарыбысты. Чыындаа поэттің кибелістері, поэмалары паза тілбестеглері кірчелер.
Чарыхха сыххан наа чыындынаң Н.Г. Доможаковтың адынаң национальнай библиотекада таныстырғаннар. «Кӱмӱс тӱстер» кибелістер чыындызы пӱӱл хакас поэт Валерий Майнашевтің 70 чазы толчатханына чарыдылып чарых кӧрче. Наа сығарысты филология наукаларының кандидады, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің доценті Наталья Николаевна Таскаракова тимнеен.
«Кӱмӱс тӱстер» чыындаа Валерий Майнашевтің хығырығҷыларға таныс саблығ кибелістері кірчелер. Че ідӧк чарыхха сыхпаан произведениелері анда пар: ікі поэманымағы паза 1990 чылда пазылған «Моол тетрадьы» рукопизінең алылған кибелістері.
Валерий Майнашевтің кибелістерін ӱгренҷілер, студенттер ӱгренчелер. Поэттің пастағы кибелістері «Часхы пӱрлер» чиит чайаачыларның чыындызында чарыхха сыхханнар. «Ах тасхыл» литература альманағында сыбыра сых турғаннар. «Мӧге тустаңар» орыс кибелістер чыындызы тимнелген. Хакас тілінең пазылған «Ирбен от», «Кӧӧк саңнары», «Сырлалған халсарығ» кинделер полғаннар. Амды аның кибелістерін «Кӱмӱс тӱстер» чыындыда пос тілінең хығырарға чарир.
Валерий Гавриловичті СССР-ның писательлер пірігізіне 1985 чылда алғаннар. Кӧгҷі-поэт полары кізее тӧрееннең пирілче полар. Че аның хакас тілінең кибелістер пазар чолын писатель, ӱгретчі Николай Георгиевич Доможаков асхан тиирге чарир. Ағбандағы ӱгретчілер институдында ӱгренчеткен студент орыс тілінең пасхан кибелістерін саблығ писательге кӧзіткенде, анзы чиит кізее мындағ чӧп пирген: «Орыс тілінең кӧбізі пасча. Хакас тілінең пасчатханнарның саны ас. Піске пос чоннын кибелістері кирек».
Тӧреен чирінеңер, кибірлерінеңер хоос сӧсті пос тілінең артых тӧріт тее полбас, неке. «Кӱмӱс тӱстер» чыындының сӧс алнын алып, поэттің чайаачы тоғыстарынаң хығырығҷыны таныстырып, сағыстарынаң ӱлесче Наталья Таскаракова: «Кибелісчі кізі хустаң пасха нимес. Ол чӱреенең сыхчатхан кӧглерін чонға истілдіре кӧглирге кӱстенче. Хакас поэзиязында андағларның пірсі - Валерий Майнашев. Пӱӱл ағаа, изен-хазых полған полза, 70 час толарҷых. Ол 1948 чылда Ағбан пилтірі аймаандағы Ах хол аалда тӧреен. Аның поэзия одында кӧйген хысхаҷах чолы «чуртас кӱні ортызында» тохтап парған.
Парыбысхан Валерий Майнашев, кӱргенде одырчатхан Хара хус поларбын тіп ізеніп. Че ах чарыхта ол кӧбізін кӧӧк чіли кӧглеен. Нимедеңер аның кӧӧ? Майнашев кӧп нимедеңер кӧглеен: чуртастаңар, хыныстаңар, ӧрініс-хомзыныстаңар, чон кибірлерінеңер, чир-чайааннаңар, наа техникадаңар. Оларны прайзын кӧӧк хус піріктірчеткен осхас. Ол хаҷан даа часхы туснаң палғалыстығ хус. Анзын Валерий Майнашевтің поэзиязында іле сизінерге чарир:
Ӧңненче часхы сілии,
Кӧк отнаң чирні тамызып.
Арығда, чӱрек ле чіли,
Сабылча кӧӧк табызы...
Кееркестіг матыр ідӧк хыныстаңар сағынча, сурынча:
... Чоохтап пир, кӧӧгіӌек:
Хайдадыр минің хынызым!
Хыныс пілбеен чиит чӱрек Хыныс одынаң тамылзын. Тоозылбас-парбас тиңнестіріглер поэзия чолларын улам чарых, хоос итчелер:
Кӱн чахайағы ла осхас,
Толдыра ай тиіірде...
Ах чаӌыннар чатча,
Типселбеен харлығ чазылар осхас.
Андағох оңдайлығлар удаа учурапчатхан айланыстар: «Изен, ічемнің хазыңы...», «Хорла, хорла, Хорлаңа...», «Айлан, Хара хус...» Олар ӧӧнінде чир-чайааннаң палғалыстығлар. Пір сӧснең, хаҷан даа часхы хустары тапсассыннар, хаҷан даа кӧӧк тоозылбас-парбастаңар кӧглезін!»
«Кӱмӱс тӱстер» чыынды улуғ нимес, анда 100-че страница. Аның пастағы страницаларынаң, хығырығҷыны поэт аалда ааллап аларға хығырча тиирге чарир. «Иртенгі аалда» кибелісте аалның усхунчатханы, петук-таңахтар табызы, інектер чазызар сығарға тимненчеткені, ипчілер кӧнектіг хазаазар маңзырапчатханы хоостыра чахсы читірілче. Харах алнында хайыныс паза маң чохтаныс турыбысчатхан осхас.
Чир-чайааннаңар кибелістері часхы, хысхы паза чайғы тусха чарыдылчалар. Хынысха чарыдылған «Мелейлер» кибелісте автор хынғанынзар мындағ сӧстернең айланча: «Хоостап пир мағаа мелей, хынғаным, чоохтап пир, хайди мағаа хынчазың син... » Ирбеннің чызына поэттің хынызы поэзиязы ӧтіре парча тізе, саба полбас. Валерий Гаврилович тӧреен чиріне тың хынған, ирбен оттың чызы, тізең, Хакасияның тынызы полча. Поэттің чӱреенде хар-порааннар пасталыбысса, ол ирбеннің чызынзар айланча, сурынча...
Валерий Майнашевтің илееде кибелізіне сарыннар пазыл парғаннар. Кибеліс оңдайын оңнапчатхан кізілердең мындағ сӧстер истерге киліскенӧк: «Чаҷынға сӧстер пазылчатхан туста поэттің чӱреенде кӧг ойнапчатса, андағ кибеліс тимде сарын поладыр». Валерий Гавриловичтің сӧстеріне ам даа кӧп ыр-сарын пазылар тіп ікінҷілес чоғыл.
«Моол тетрадьынаң» алылған поэзия тоғыстарында Монголиязар чорыхха чӧрген соонаң чарых сағыстары хығырығҷаа читірілче. Итсе-де, оларны хығырып, поэт, Моол чирінің хуу чазыларында полып, андох кибелістерін чайап турған чіли пілдірче. «Чатхан», «Чилбіген» поэма-нымахтары кӧңніме кіргеннер. Олар ниик тілнең пазыл партырлар, олғаннарға паза улуғларға хакас чонның кип-чоохтарынаң танызар чахсы оңдай полар.
Презентация тузында Валерий Майнашевтің хада хонғаны Россияның паза Хакасияның саблығ артизі Зинаида Аршанова паза хызы «Читіген» хакас театрының артизі Алина Майнашева поэттің сӧстеріне чайалған кӧглерні толдырғаннар. «Нанҷымнаңар сарын», «Кӱмӱс тӱстер» паза пасха даа ырлар хаҷаннаң чон хынчатхан кӧглерге айлан парғаннар. Чиит композитор Оксана Алахтаева «Мӧге тустаңар» поэттің хумартхы сӧстеріне кӱстіг кӧг чайап салтыр. «... Чӱс чыллар иртсін, айланарбын, мӧге ханаттарымнаң сабынып...» сӧстер кізіні сағысха тӱзірче.
Поэттің кибелістерін чон хығырза, кӧглерін истіп турза, чайаачы кізінің чарых омазы чон аразында хаҷан даа чуртир.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
