ИЗЕБІ ЧОХ ХАЙҶЫ-НЫМАХЧЫЛАРЫБЫС
25.01.2019
Хабарлар
«Хан Орба» алыптығ нымахтаң Ричард СУБРАКОВТЫҢ хоозы
Чайаачыларыбыс. Таштып аймаанда хайҷылар саны ас полбаан. Оларның аразында Павел Тодановты адирға кирек.
Хакас чонның фольклоры Россияда иң пай паза салымнығларның пірсі полар. Че алыптығ нымахтарның хаҷан ызылғанын хап-орта чоохтап таа полбас. Олар тӧлдең тӧлге, аастаң аасха чоохталып, читірілгеннер нооза.
Илігҷе чыл мының алнында хайҷы-нымахчылар полған на хакас аалда полчаңнар. Хызыл, хаас паза сағай хайҷылары полғаннар. Амғы туста Семён Прокопьевич Кадышевнең Пётр Васильевич Курбижековты чахсы пілчелер. Оларның хайзы даа онарлап алыптығ нымах пілҷең, ысчаң.
С.П.Кадышев ле отысха чағын нымах пілген тіпчелер. Аның хайлааны ХакНИИЯЛИ-да паза республиканың радиокомитедінде хайраллалча. Совет Союзы тузында оларның хайлапчатханын чон радио пастыра хынып исчең.
Амды илееде кізі, олох Таштып аймаанда, хайҷы-нымахчылар асхынах полбаанын пілбинче дее полар. Пу тусха теере оларның саны нинҷе полғанын мин дее пілбинчем. Мағаа Россияның писательлер пірігізінің кізізі Алевтина Константиновна Майтакова хараам ас пирген тиирге кирек.
2001 чылда Хакасияның книга издательствозы ол чыған кип-чоохтарның, чазағ нымахтарның улуғ нимес чыындызын чарыхха сығарған. Алевтина Майтакова тӧреен чирінеңер, Таштып аймаанаңар, Аңчул аалынаңар уғаа чӱрексіністіг пас салтыр. «Соолап-суулап, тайға аразынҷа ағыпча ады арыбас Аңчул сууҷах. Тайға-тағ ээлерінің нымахтары анда сиип парған ма, хайа-тасхылларның чоохтары хозылған ма, хорғыстығ пӧзікте турчатхан кӧллернің, чир алтынаң сыхчатхан сууҷахтарның ӱннері бе. Че Аңчул суғдаң ырах нимес турчатхан аалның чоны хылыхтарынаң хайзы даа саринаң ибіркі тайғаа, чікім хайа-тасхылларға, кӧгліг суғларына тӧӧй. Халбырах халын харча чыл паризалар, уғаа чапчаңнар - аң-хусты сӱре читчелер. Пірее кӱлкістіг нимее хатхырар ползалар, пала осхастар, аңдарылғанҷа ээрепчелер. Тарынза, тимір чӱректіглер. Кадриль салза, ікі ханаттығ хус чіли учух чӧрчелер. Гармонь ойназа, тебінмес тее кізіні тебіндірерлер, сарнабас таа кізіні сарнадарлар. Тюмерековтар ирепчі, Лазарьнаң Стюра, балалайка паза гармоньнарын ӱннендір сыхсалар, частушка, тахпах кирее илееде пар сыхча. Іди ӱс кӱнге дее чит парғадағлар.
Пурунғыларның нымахтарын, кип-чоохтарын ундубин, сағыста ам даа ал чӧрчелер олох Лазарь Тюмереков, Ринке Майтакова, Шура Уксекова, Пектит Тюмереков паза пасхазы. Ізе, мындағ ачых-чарых, хормачы, ӧтіг сӧстіг тахпахчы, хайҷы паза нымахчы чон чуртапча пу аалда. Минің ағам Алексей Николаевич Майтаков кӧп алыптығ нымах пілчең. Узун хысхы харааларда олған-узах паза улуғлар пістің тураа тол парчаңнар. Ағам нымахтарны ундулбас иде ӱннендірчең.
Ады арыбас Аңчул аалым ӱні сіліг хайчыларға хайдағ пай полған. Илбек Ада чаа тузында олған-узах, Пайрамын Шулбаев хайҷы апсахта чыылызып, тіл алысчаң, хоос ӱннең сарнасчаң, хыйға пыласчаң. Ол, ағас хомыснаң ойнап, нымзах ӱнінең хайлачаң. Чаа соонда хайҷылар Е.Миягашев, Е.А.Шулбаев, П.В.Тоданов, С.И.Шулбаев сабланғаннар».
Алевтина Константиновна Семён Иванович Шулбаевнең кӧп тоғынғам тіп пасча. Аның «Хан Орба», «Хубан Арығ» алыптығ нымахтарын, литература тіліне килістіріп, чарыхха сығарған. Хайдағ пай хакас тілліг алыптығ нымахтар. Семён Иванович, чатханнаң ойнап, хайлаҷаң. Аны исчеткен улус нымахтың хомзыныстығ орыннарында харах чазын тоолатчаң. Пу хайҷы чуртастаң ирте парыбыспаан полза, аның пасха даа нымахтар халарҷых.
Мағаа іҷе-пабамнаң, харындас-туңмаларымнаң Мадыр аалда илееде тус чуртирға киліскен. Пістең ырах нимес Павел Васильевич Тоданов чуртаан. Оларның улуғ сӧбіре полған. Павел Васильевичнең хада хызы чуртаан. Улуғ оолғы Костя Токчинаковнаң пір класста ӱгренгебіс, школаны хада тоосхабыс. Павел Васильевичтің ооллары гармоньнаң хандыра ойначаңнар. Ооллар пабазы осхас пӧзік сыннығ, поғда кізілер полғаннар.
Павел Васильевич Илбек Ада чаада араласхан. Окопта одырып, сала амыр полыбысса, ат хузуриинаң хыл тартып, чааҷыларға хомыснаң ойнап пирчең полтыр. Мағаа аның хомыс-чатханнаң ойнапчатханын, хайлапчатханын кӧрерге паза истерге киліспеен. Андағ даа полза, шорларның саблығ хайҷы-нымахчызын кӧргеніме, пілгеніме ӧрінчем, поғдархапчам.
Автор :
Михаил ТОРБОСТАЕВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
