ХАЙДАҒ ДАА ААР ПОЛЗА, ЧУРТАСХА ХЫНАРҒА
19.02.2019
Хабарлар
Кізі ӱлӱзі. Асхыс аймаандағы Полтах аалның чуртағҷызы Борис Васильевич Боргояковтың чуртас чолы оой полбаан. Ікі часха читкелеккеӧк, аны іҷе-пабазынаң паза улуғ харындастарынаң хада ызыға ызыбысханнар...
ЧИТІ КІЗІДЕҢ ӰЗӦЛЕҢ НЕ АЙЛАНҒАБЫІС
Піс прайзы пу ах чарыхта часкаа паза чобаға орта полчабыс, полча тустар, хаҷан піс ӧрінчебіс алай хомзынчабыс, ылғапчабыс алай хатхырчабыс. Че прай кізілернің ӱлӱзі пасхалалча - пірдеезінің чуртас чолы пір тӧӧй полбинча. Хайдағ даа кізінің чуртазынаңар истерге чапсых. Че піреезінің чуртас чолынаңар истіп алзаң, кізінің харах чазы позы ла сых килче: нинҷе кӧп ирее кӧрген пу кізі?
Ӱр ниместе Асхыс аймаандағы Полтах аалзар чӧргенде, аалның иң улуғ частығ чуртағҷыларының пірсі Борис Васильевич Боргояковнаң танызып алғабыс. 90 часха чит париған ағаның чооғын искенде, аның чуртас чолы олаңай нимес полтыр, таңнастығ даа тиирге чарир.
Тӧреен Борис Васильевич 25 августта 1930 чылда Таштып аймаандағы Харағай аалда. Олған тузын ол кӧрерге дее маңнанмаан - іҷе-пабазы коллективизация парған туста репрессияа хаптыртхан. Іди ікі часха даа читкелек оолах іҷе-пабазынаң паза тӧрт харындазынаң хада ырах чирде, ызығда, пол парған.
- Репрессияа мин, пір час чарым полғанда, кір парғам, 1932 чылда прай сӧбіремнең хада, - сағысха кирче улуғ частығ кізі. - Пісті хаңаалығ Томск облазындағы Чулым тайғазынзар апартырлар. Сиденнелген чыс тайға, пір дее пӱдіріглер чоғыл, сас чир тіп чоохтаҷаң пабам. Чир тураҷах хазып, анда чуртаптырбыс. Уғаа соох полчаң. Улуғлар иртеннең орай иирге теере ағас узурҷаңнар.
Ызыға ыстырған чон, соохха тооп, ӧзӧгіп паза ағырып, хырылҷаң полтыр.
- Прай чуртазым ирееленгем. Читі кізідең ӱзӧлең не айланғабыс: пабам, мин паза харындазым. Іҷем ӱс палазынаң хада анда ӱреп парғаннар, - улуғ ачырғаста, харах частарын чызынып ала, чоохтапча Борис Васильевич.
1935-1936 чылларда СССР-да амнистия чарлалған, олар чир-суунзар айлан килгеннер. Борис оолах Таштып аймаандағы Харағай аал школазында, ӱгреніп, 4 класс тоозып алған. Че анаң Илбек Ада чаа пасталыбысхан - пазох ла аар чуртас, ӧзӧгіс...
ХАЙДАҒ МИНІҢ ПЫРОМ?
Чаа тузында саарбах улуғларнаң тиңе фронтха тоғын турған, прай сынағларны ирткен. Чаа тоозылғанда, сидік чыллар полза даа, хакас оолах 7 класстығ школаны тоозып алған. Аның соонаң ол ӱгредиин узарадарға пӧгінген. Аймах ӱгредіг учреждениелерінзер ӱгренерге кіріп аларға кӱстенген,че полған на сай аны, репрессияа хаптырған кізінің оолғы полчатхан сылтаанда, албин турғаннар.
- Хайдағ минің пыром? Кічігдең сығара мині «чон ыырҷызы» тіп сӧклеҷеңнер, хыйыхтаҷаңнар, - чооғын узаратча улуғ частығ аға. - Аның ӱчӱн ӱгренерге дее пирбееннер.
Ӱгренерге албинчатханнарында, саарбахха тоғыс тілирге киліскен. Тоғыс табарында, тізең, пуох сылтағнаң сидіксіністер полған. Аны пір дее чирде тоғысха аларға хынмааннар. Че хайди полза ол тоғыс таап алған - геолог-разведчиктер аны чир хасчаң тоғысчы поларға алып алғаннар. Пу оой нимес тоғысты прайзы ла толдырарға хынмаҷаң нооза. Борис Васильевичке ӧӧнінде шурфтар (чир алтындағы ис-пайны істезер пӧгіннең хазылчатхан тирең оймахтар) хасчаң. Пірееде ол шурфтарны 20 метр тирең хазарға килісчең.
ЧАРЛАЛБААН ЧАА
- 1952 чылда, Тувада тоғынчатханда, армияа хығыртылғам, - сағысха кирче Борис Васильевич. - Пісті пастап Ыраххы Востоктағы Ванино портсар апарғаннар. Анда пісті чаа киреене ікі ай ӱгреткеннер.
Хабаровск крайындағы Ванино порттаң сығара чиит чааҷыларны Чукотказар ызыбысханнар. Анда авиациязар, самолёттағы атығҷыларға ӱгренеріне, таллағ парчаттыр. Комиссия наа килген 60 чааҷыдаң 17 кізіні таллап алған, оларның санында пістің чир-суғҷыбыс пол парған. Оларны самолётта учуғып чичең атарына Сахалин олтырыхтағы Сокол городта ӱгреттірлер.
- У-уу, мин чахсы учух чӧргем, - поғдархаснаң чоохтапча Борис Васильевич Боргояков. - Штурмовикте атығҷы полғам.
Ол туста, 1950 - 1953 чылларда, Алтынзархы паза Ӱстӱнзархы Корея аразында хазыр чаа парған. Алтынзархы Кореяа СССР паза Хыдат полысханнар, Ӱстӱнзархы Кореяа - США союзниктерінең хада. Пістің чааҷыларны ол чааға тимнееннер. Итсе, СССР политика саринаң ол чааға ара кіріспинчеткен полып тудынған. Че сынында пістің чааҷылар анда араласханнар паза чуртастарын пиргеннер. Ол чарлалбаан чаа полған.
- 1953 чылда Кореядағы чаада араласхам, - чоохтапча ол тустаңар аға. - Пастап штурмовикте атығҷы полып, анаң зенитчик полғам.
Борис Васильевич сағысха киргенінең, зенитчик полчатханда, олар нейтральнай чирде орныхханнар. Ол пик арачыланыстығ орын полған. Чир алтындағы пӱдіріглер, оларны чир алтындох піріктірчеткен коридорлар прай бетоннаң пӱдірілген полтыр. Ӱстӱнде, самолеттарға кӧрінмес иде, чахсы маскировка.
Служба апарған тусха Борис Васильевич полған зенитчиктер расчеды ыырҷының 3 самоледын тӱзіре атыбыстыр. Ол самолёттар ӱчӱн чиит чааҷы «За отвагу» паза «За боевые заслуги» медальларға турыстыр.
ЧОБАҒЛАРҒА ПАСТЫРТПААН АҒА
Чааҷы службазын иртібіскен соонаң, ол 1950 чыллар ортызы полған, Борис Васильевич чир-суунзар айланған. Чаалазығларда араласхан полза даа, аны ідӧк ле тоғысха аларға хынминчатханнар. Аннаңар андарох, геолог-разведчиктерзер, тоғынарға парған. Тиксі 11 предприятиеде тоғын салтыр, прайзында ызылғаны хоостыра. Соонаң пес салҷаң усха ӱгреніп алтыр. 1990 чылда пенсияа сыхханда, ол туста чуртас пазох сидік пар сыххан нооза, ол профессия ағаа чахсы полыстыр.
Борис Васильевич пӱӱнгі кӱнде чалғызан чуртапча. Сӧбірезінеңер сурғанда, улуғ частығ кізінің харахтары пазох частан килген...
- Пастағы паза ікінҷі ипчім ікізінең ӱрееннер, - хомзыныснаң чоохтапча ол. - Пастағы хоныхтаң хыс паза оол пар. Олар амды постары даа улуғ частығлар, хызым Ағбанда чуртапча, оолғым - Ӱс чулда. Че мині кӧрерге кил парчалар, полысчалар.
Ікінҷі хонығын Борис Васильевич улуғ чобағнаң сағысха кирче. Пу хоныхтағы ипчізі паза ӱс оолғы чуртастаң ирте парыбысханнар. Борис Васильевич оларның туразын турғызарға чарабас чирде, хаҷан-да чол полған орында, пӱдір салғаннар тіп санапча. Аның чооғынаң, тура орныхчатхан чирде Печин аалзар парчатхан иргі чол полған. Чурт чарабас чирде пӱдірілген сылтаанда, кӧп ирее кӧрче ол паза аның хонҷыхтары.
- Сын ниме полтыр, ікінҷі ипчім, пу тураа кіргенде, ӱреен, - чобалча аға. - Улуғ оолғым 26 частығда ӱреен, Асхыс станциязында милицияда тоғынған. Ікінҷі оолғым - 28 частығда, ӱзінҷізі - 34 частығда. Пілген ползам, пір дее кірбесчікпін пу чуртха. Минің ипчім паза ӱс оолғым чоғыл. Стене кистіндегі хонҷых ипчінің андағох чобағ - ирі ікі палазы чуртастаң ирте парыбысханнар.
Улуғ частығ кізі кӧп ирее паза чобағ кӧрген полза даа, кӧңнін тӱзірбинче - чуртапча. Аның сын арғызы амды ибдегі овчарка адайы полчаттыр.
- Ол минің ікі тіл пілчеткен адайым, - адайын сыйбап ала хормачыланча Борис Васильевич. - Орыс тілінең дее, хакас тілінең дее чоохтанзам, прай оңарча.
Борис Васильевич Боргояков амды ағаа ӱлгӱ дее, чон даа чахсы хайча тіп чоохтапча. Ол, тыл істенҷізі паза чаалазығлар араласчызы полып, Илбек Ада чаа араласчызына пирілчеткен льготаларнаң тузаланча. 90 часха чит париған аға ам даа кӱлӱк, позына сыданча - иб аразында хайынча, соохты соох тібин, адайынаң хада аал аразынҷа пастыр пар килче. Ӱлӱзі аар полған полза даа, чуртасха хынызын ол ам даа чідірбеен. Аның пик хылии паза чылтырас килчеткен харахтары «чуртасха хыныңар» тіпчеткен чіли пілдірген.
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
