АТ ТІНІН ТУДЫП, ЧИҢІСТЕРГЕ ЧИТЧЕЛЕР
23.04.2021
Хабарлар
Амғы ат спорты Европада XIV чӱс чылларда тӧстелген тіп саналча. Россия империязында аны I Пётр тилідерге кӱстенген. СССР-да чалаң чӧрерінче пастағы марығлар 1925 чылда ирткеннер. Анда Совет Союзының маршалы Семён Михайлович Будённыйның хозымы улуғ. Аның пастаанынаң пістің хазнада ат спорты школалары тӧстелгеннер, заводтарда паза фабрикаларда секциялар тоғынғаннар. С.М.Будённыйның ӱгренҷізі Сергей Филатов СССР-ның ат спортынҷа пастағы Олимп чемпионы полча. Ол чидіге Сергей Иванович Абсент асхырынаң хада Римде 1960 чылда читкен.
Хакас автоном облазында ат спорты школазы (ДЮСШ) 1968 чылда азылған. Пастап анда алты ла пас полтыр. Че пис чыл пазынаң чалаң чӧреріне 48 кізі ӱгрентір, аттар саны 23-ке читкен. Олох туста школаа ат хазаазы пӱдірілген. 1974 чылда ол тимге сыхханда, спорт учреждениезі толдыразынаң тоғынып пастаан.
Школа тархынында пастағы тренер Александр Борисович Мальчевский улуғ іс артысхан. Ол саарбахтарны спортха кӧніктірчең, школа чылғызын таллама породалығ аттарнаң чахсыландырарға кӱстенҷең. Александр Борисовичтің ӱгренҷілерінең Валерий Каськты, Александр паза Вячеслав Соломатовтарны, Сергей паза Владимир Мартьяновтарны, Владимир Сафенрайдерні, Надежда Ростовцеваны, Валентина паза Александр Молевтарны таныхтирға кирек. Олар аймах-пасха синде иртчеткен марығларда, кӱстерін сынап, чиңістер тутханнар. Кӧзідімге, Валерий Каськ, Бисер атха мӱніп, конкурча тиксі Россия марығларында утхан. Александр Молев, тізең, 1978 чылда СССР-ның чемпионадында алтын медаль холға кирген. Ол чидігде Буденов тӧлліг Флигель асхырның хозымы улуғ.
Хомзынысха, Александр Мальчевский чуртастаң ирте парыбысхан. Че саблығ тренернің тоғызын ӱгренҷілері узаратчалар. 1991 чылдаң Хакасияда А.Б.Мальчевскийнің хумартхызына чарыдылған турнир иртче. Кибірге кір парған марығда 100-ке чағын чалаң араласча.
ОЛИМП СПОРТ КӦРІМНЕРІ
Учреждениенің амғы чуртазынаңар Россияның спорт узы, директор Татьяна Чупина чоохтапча:
- Хакасияда ат спорты школазы иң пурун тӧстелген спорт организацияларының пірсі полча. Пастағы кӱннең аның ӧӧн пӧгіні - олғаннарны хазых чуртасха, спортха кӧніктірері. Амғы туста ДЮСШ-та 160 артиинаң пала. Оларға ӱгредіг тикке апарылча. Палаларны секцияа 10 частаң алчабыс. Чалаң чӧрері - чапчаңнарның спорт кӧрімі. Аннаңар ӱгренҷілерібісті чахсы иде тимнеен соонаң на изерге одыртчабыс. Чалаң чӧрерінең пасха, олғаннар аттар соонча кӧрерге, оларның туйғахтарын, ат тириин арығлирға ӱгренчелер.
Пӱӱнгі кӱнде ат спорты 8 кӧрімге чарылча, оларның ӱзі - сіліг чӧріс (выездка), конкур паза троеборье - олимп спорт кӧрімнері. Кӧбізі ат спортын ат чарызынаң алчаастапча. Сынында ол ікі пасха ниме. Ат чарызында ӧӧні - чӱгӱрік аттарны сыниры. Артыхтарның артығын тӧллендірерге артысчалар.
Татьяна Николаевнаның таниинаң, республиканың ат спорты школазында олимп спорт кӧрімнерін хайығда тутчалар. Сіліг чӧрісте спортсменге, атха мӱніп, аны килістіре чӧргізерге киректелче. Амғы улус пу спорт кӧріміне хайығ тың салбинча. Сынында мында спортсменге дее, атха даа кӧп кӱстеніс кирек. Ағаа хоза, сіліг чӧрісте иң аарлығ аттар араласчалар. Конкур аймах оңдайлығ полча, че анда ӧӧні - аңдарылҷаң хана азыра атығары. Сиденнің пӧзии 70 - 160 сантиметрге тиңнелче. Олимп ойыннарында чалаңнар 1,6 метр пӧзік хана азыра сегірчелер.
Троеборьеҷе марығ ӱс кӱн парча. Пастағы кӱнде спортсмен адынаң сіліг чӧрісте кӱзін сынапча, ікінҷі кӱнінде - конкурда. Итсе-де, троеборьеде иң пӧзік ханалар 130 сантиметр полча. Халғанҷы кӱнінде чалаңнар кросста марығласчалар. Аның тузында спортсменнерге оймахтар, суғлығ кооптар азыра атығарға килісче. Таныхтирға кирек, кросста дистанцияның узуны 4 километрдең асхынах полбасха кирек.
АТ - ІЗЕСТІГ АРҒЫС
Ат спортында кізі атнаң хада-пірге тоғынча. Пірееде аттар спортсменнерні устарынаң асчалар. Саблығ асхыр Абсент ӱс Олимп ойынында араласхан. ДЮСШ-та позының матырлары пар. Кӧзідімге, асхыр Орфей троеборьеде чидіглерге читкен. Ағаа мӱніп, Николай Митрошенко 1984 чылда паза Виктор Маркелов 1988 чылда СССР-ның спорт узы нормативін толдырыбысханнар. Татьяна Чупина Бимс атнаң хада чиңістер тутхан. Ол 24 часха теере марығларда, аралазып, позын турыстыра кӧзіттір.
Амғы туста республиканың ат спорты школазында 44 пас. Оларның санында Тракенен, Буденов тӧлліг, чортчаң Орлов тӧлліг паза Англиядағы чӱгӱрчең (чистокровная верховая) аттар пар. Директор Татьяна Чупина чооғын узаратча:
- Пістің прай даа аттар таллама породалығ. Оларны ӱс частығда садысчабыс. Тайларны тренерлерібіс ӱгретчелер. Аттар марығларда тӧрт частығдаң на араласчалар. Оларға пастап опыттығ спортсменнер мӱнчелер. Олғаннарны ӱгреділген не атха одыртарға чарадылча. Амғы «чылтыстардаңар» чоохтаза, Кала Дель Пи солалығ пиині таныхтирға кирек. Пістің спортсмен Олеся Мордвина, ағаа мӱніп, чоннар аразындағы марығда кӱмӱс призер полыбысхан. Адиль - пӧзік устығ асхыр. София Никифорова Россия первенствозында аннаң хада чиңіс тутхан.
ТРЕНЕРЛЕР
Татьяна Николаевнаның чооғынаң, ДЮСШ-та улуғ нимес ӧме істенче. Палаларнаң паза ат-тарнаң тоғысты тӧрт тренер апарча. Прайзы тоғысха тӱгеде пирін салған специалист. Олар тӧрт азахтығ спортсменнернің хылиин чахсы піл-челер, олғаннарнаң тіл алысчалар. Олеся Игоревна Мордвина улуғ тренер полча. Ат спорты шко-лазында илееде чыл Николай Викторович Чупин істен парир. Ікізі дее Россияның спорт узы. Ӱзінчі специалист - Марина Евгеньевна Попова. Ол Ағ-бандағы олимп резерві училищезін тоостыр, ам-ды пілізін ХГУ-да алғытча.
Таныхтирға кирек, ат спорты школазында хазии уйан палаларға группа пар. Аны тренер Лариса Тихонова апарча. Лариса Александровна Москвада паза Омскта курстар ирткен. Амғы туста группада 16 олған. Оларға ӱгредіг тикке иртірілче. Паба-ічелернің чооғынаң, секцияда пол килген соонаң олғаннар амырап парчалар, оларның кӧңнілері кӧдірілче.
МАРЫҒЛАР
ДЮСШ-тың ӧмезі чылда нинҷе-нинҷе марығ иртірче. Иң килкім мероприятие - троеборьеҷе тиксі Россия марығлары. Школаның устағчызы Татьяна Чупина сағыстарынаң ӱлесче:
- Пістің хазнада ат спортының кіні Москвада орныхча. Андар Сибирьдегі чалаңнарға чидерге оой нимес. Аттар даа чорыхтарға майых парчалар. Спортсменнерге, тізең, устарын таптирға кирек. Ол пӧгіннең 2012 чылдаң Ағбанда Россия синіндегі марығлар иртірчебіс. Анда спорт узының нормативен толдырыбызар оңдай пар. Чарғыӌы поларға Москвадағы специалисттерні хайди даа хығырчабыс.
Чон марыға чахсы чыылысча. Анда Хызылчар крайының, Тюмень, Иркутск, Новосибирск, Томск, Кемеров областьтарының чалаңнары тӧреміл араласчалар. Тывадаң спортсменнер полғаннар, че халғанӌы чылларда сағбаланминчалар. Пылтыр пандемияның ӱчӱн марығлар иртір полбаабыс. Пӱӱл сентябрьда кирек килізер тіп ізенчебіс. Ікінӌі улуғ марығ - А.Б.Мальчевскийнің хумартхызына чарыдылған турнир. Анда спортсменнернің сіліг чӧрісте, конкурда, троеборьеде кӱстерін сынир оңдай пар.
Тиксі алза, школаның салтарлары хомай нимес. Сибирьдегі федеральнай округтың марығларында пістің чалаңнар сыйыхтығ орынға сыбыра сыхчалар. 2019 чылда Свердловск облазында чоннар аразындағы паза Россия синіндегі марығлар ирткеннер. Хакасиядаң анда тӧрт спортсмен аттарынаң хада араласхан. Наталья Цивилеванаң София Никифорова чиңіс тутханнар. Олеся Мордвина чоннар аразындағы марығда кӱмӱс призер полыбысхан, Ольга Сличная ӱзінҷі орынға сыххан.
Халғанӌы 10 чыл аразына ӱс кізі Россияның спорт узы нормативен толдырыбысхан. 2013 чылда ол чидіге Анастасия Малыхина (Дремучева) читкен, 2016 чылда - Анастасия Катаева. Пір чыл пазынаң Ольга Чупина Россияның спорт узы полыбысхан.
Сидіксіністердеңер чоохтаза, ДЮСШ-ха чабых манеж хайди даа кирек. Ол сурығ 1970 чыллардаң пӧгілбин парир. Халғанӌы 10 чыл аннаң айғас парирбыс. Пӱӱл читіре пӱдірібізербіс тіп ізеніс пар. Пу сурығны Хакасияның спорт министерствозы хайығда тутча. Сибирьде чабых манеж чох сидік. Ол тимге сыхса, новосибирсктегілер чіли, февральдаң сезон азарбыс.
Ат спорты - сіліг спорт кӧрімі. Аннаң айғазып, палаларның хазии даа, хылии даа тыыпча. Пӱӱл июньда олғаннарны хоза аларбыс. Хазии уйаннарға группазар пазын саларға чарир. Хомзынысха, андар асхынах кізі чӧрче. Кӧңнілерің пар полза, школазар киліңер. Прай искіріглернең ДЮСШ-тың www.horse19.ru сайтында танызып аларға чарир. Сурығларнаң 8(3902) 22-15-05 телефонӌа сығдырадыңар.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде