АЙМАХ ТІЛ ПІЛГЕНІ ИС-ПАЙДАҢ ДАА ААРЛЫҒ
26.05.2021
Хабарлар
25 майда - Филолог кӱні. Ол аймах тіллер паза литература ӱгретчілерінің, преподавательлернің, тіллернең айғасчатхан істезігҷiлернің, пӧзік ӱгредіг заведениелерінде филологияа ӱгренчеткен студенттернің паза аспиранттарның ӱлӱкӱні полча
«НИХАО!»
Тарина Индыгашеваның чуртазы саңай филологиянаң палғалыстығ. Чиит хыс хыдат тілінең айғасча. Ноға ол филология чолын таллап алғанын амох чоохтап пирербіс.
Алтай аймаандағы Березовка аалның пасталығ класстар школазын, анаң Новороссийскай аалдағы школада 11 класс тоозып, Тарина Хакас хазна университедінін гуманитарнай факультедінзер хыдат тілін ӱгренерге кірібіскен. Школадох чиит хыс гуманитарнай предметтер ағаа килісче тіп сизінген, англия тілі олған тузында оой пирілген. Таринаа iҷезі Надежда Алексеевна университетте хыдат тілін ӱгренерге чӧп пирген. Пастап «нихао» (изен) даа сӧсті пілбинчеткен хыс іди хынған специальнозын таап алған.
СТУДЕНТ ТУЗЫ
Пастағы чылда Таринаа пасха хан тілін оңарарға сидік полған, кӧп ӱгренерге киліскен. Ағаа хоза, хыдат тілі иероглифтернең пазылча нооза. Харын, андада Хакасиязар Хыдаттаң тіл пілчеткен студенттер пілістерінең ӱлезерге килгеннер. ХГУ-ның оол-хыстары, ол санда Тарина, хыдаттарнаң чахсы ынағлас сыхханнар, хада пір общежитиеде чарым чыл чуртааннар.
- Піске тееннер, кем сыныхтағлығ тестті чахсы пазыбызар, ол Хыдатсар пір чылға ӱгренерге парар, - сағысха кирче Тарина Индыгашева. - Андада мин хайди даа андар парарға пӧгін турғыс салғам. Іди, харааларда уйғу-чадын пілбин, пір дее тынанмин, иероглифтер ӱгрен сыххам, хол кӧніктіріп, оларны чаӌында кӧп пас салғам.
Тарина тестті чахсы пазыбысхан, аннаңар аны паза хада ӱгренчеткен пір оолны ХГУ ӱгредіг чӧптезии хоостыра Хыдаттағы Далянь городсар ӱгренерге ысхан. Курорттарға пай город Сарығ талай хазында турча.
- Хыдатта мин 2011-2012 чылларда ӱгренгем, - чоохтапча Тарина. - Андағы студент тузы кӧңніме кірген. Тикке ӱгреткеннер паза чуртаӌаң орын ӱчӱн ахча тӧлебеҷеңміс. Итсе-де, чолға паза азыран чӧрчең ахча пости полған.
Иртеннең обедке теере студент хыс хыдат тілін ӱгренчең, анаң ушунаң алай гимнастиканаң айғасчаң, «Ус холлар» кружокка чӧрчең, орындағы культуранаң тирең танысчаң. Иирде, наа арғыс-ӧӧрелерінең чыылызып алып, полғаны ла позының тӧреен чирінеңер чоохтаҷаң. Тарина Индыгашева Россиядаң, Кореядаң, Япониядаң, Италиядаң, Америкадаң, Казахстаннаң, Таджикистаннаң парған оол-хыстарнаң пір группада ӱгренген. Анда ол пістің хазнадаң парған студенттернең дее саңай хыдат тілінең чоохтасчаң, пір дее орыстабачаң.
Даляньда чарым чыл ӱгренібізіп, Тарина пір компаниязар тоғысха кірібіскен, тілбесчі полған. Университетте стипендия тӧлелбечең, че чуртирға ахча кирек ле нооза.
- Пір чыл табырах ирт парған, - тіпче чиит хыс. - Россиязар айланӌаң тус читкенде, хада ӱгренген нанӌыларымнаң чарылызарға аар полған. Итсе-де, ол тустаң сығара 10 артиинаң чыл ирт парза даа, піс ам даа соцсетьтерҷе палғалысчабыс паза ынағласчабыс. Тӧреен чирімзер килгенімде, мин саңай хыдат тілінең сағынӌаңмын. Пастағы айларда мағаа орыстирға сидік пілдірген.
Чиит хыс Хыдат чирінең иң аарлығ ниме ағылған - ол книгалар. Анда-да ХГУ-да хыдат тілін 1986 чылдағы учебникнең ӱгренҷеңнер. Книгалар чидіспечең. Ол университетте ле нимес, тиксі хазнада андағ полған. Тіл тиліпче, сӧстер иргіленче. Ол учебниктің илееде сӧзінең хыдаттар тузаланминчалар. Иргі сӧстерні ӱгреніп алып, Тарина Хыдатсар парған полған.
- Аннаңар мин Хыдаттаң сигіс килограмм учебник ағылғам, - тіпче ол.
- Оӧнінде хыдат тілін, культуразын ӱгренҷең книгаларны артын килгем. Ол чылларда Интернетнең тың тузаланмааннар, ниме-нооны онлайн сығарӌаң оңдай чох полған, че пілісті хайди-да аларға кирек. Амды, тізең, прай ниме пойли, Интернетсер кір, ӱгрен, тузалығ видеолар кӧр. 10 чыл мының алнында полған на книга аарлығ полчаң, аннаңар мин кип-азаамны Хыдатта артыс салғам, че книгалар ағыл килгем.
Іди Таринаның университеттегі ікінҷі курзы Хыдатта тузалығ ирт парған. Халғанҷы курстарны Ағбанда ӱгренген. Чиит хыс пастағы ӱгретчізі Олег Сергеевич Литвинцев полча тіпче. Ол Таринаа паза пасха даа студенттерге кӧп піліс пирген. Улуғ опыттығ преподаватель ам даа ХГУ-да тоғынча. Хыдатта Олег Сергеевич 10 чылҷа чуртаптыр.
Университет соонаң чиит специалист хыдат тілі хоостыра тоғыс таппаан, аннаңар аймах школаларда орыс тілі ӱгретчізі полып істенген. Аның специальнозынзар орыс тілі ӱгретчізі кірчӧк. Соонаң, хаҷан Интернет чуртасха ӧткін киріл сыхханда, Тарина хыдат тіліне онлайн ӱгредерге тимдезінеңер чарлағлар пир сыххан. Аның чарлағларына Москваның паза Санкт-Петербургтың чуртағчылары ӱндескеннер. Тарина Индыгашева скайпча хыдат тілінең уроктар апарып пастаан.
ИЗЕН ПАЗОХ, ХЫДАТ ЧИРІ!
2017 чылда Тарина Индыгашева Асхыс аймаандағы Кызлас аалдаң сыххан чиит оол Алексей Идимешевнең сӧбіре тӧстеен. Арғызы пар пол парғанда, пір орында одыр полбинчатхан хыстың пазох чир ибірчең кӧңні азылған. Ол ирін пазох Хыдатсар парарға кӧӧктіріп алған. Чох, тынанарға нимес. Чиит сӧбіре, улуғ нимес чемодан паза ікі рюкзак алып, Шанхайзар чуртирға парыбысхан. Іче-пабалары оларны оой позыдыбысханнар. Анзы ортох полар сағынчам, пу чуртастаң прай ниме аларға кирек нооза.
Итсе-де, Хыдатта пос таа чоны читкіче. Пістің чииттерні анда пірдеезі сахтабаан, пасха хан чирінде оларға чурт таа, тоғыс таа чох полған. Таринанаң Алексей пастағызын гостиницада чуртааннар. Тарина тоғыс ӱр тілебеен. Ол онлайн-ӱгредігліг школазар орыс тілі ӱгретчізі паза методист поларға кірібіскен. Пілдістіг, анда хыдат чон на тоғынған, аннаңар чиит хыс тоғызында саңай оларның тілінең чоохтасчаң. Сала соонаң Алексей Петровичке тоғыс табылған. Ол орыс ресторанзар ас-тамах тимнеҷең усха кіріп алған. Пу профессияа А.П.Идимешев Хызылчарда ӱгреніп алған.
- Пастағы туста Шанхайда чуртирға сидік пілдірген, - сағысха кирче Тарина Михайловна. - Чуртты арендаа суурғабыс. Анда, тізең, тибіреділбинчеткен ис-пай рыногы най аарлығ. Піс квартира ниикке таап алғабыс, салковайнаң саназа, аренда ӱчӱн пір айда 30 муң тӧлеҷеңміс. Чал ахчазын чахсы тоғынып алӌаңмыс, ол піске читчең.
Че ноға піс Хыдатта, пір чыл чуртап, халбаабыс? Иң пастағы сылтағ, піске виза киректелген. Мин тоғынған компания виза ит пирер полған, че пічіктернең кирек кӧмес киліспеен. Ікінӌі сылтағ, Шанхай - ол 24 миллион чуртағӌылығ мегаполис. Анда прайзы, холларында ізіг кӧс тудынып алған чіли, хайдар-да маңзырапча. Орамаӌа пас чӧрчең орын чоғыл, кізілер удур-тӧдір уруныс парчалар, ітклесчелер. Тоғысха теере пір час парарға кирек, анаң нандыра ідӧк. Аар полған іди чуртирға.
Шанхайда тынанӌаң орыннарзар даа чидіп аларға оой нимес. Хакасияда чахсы, Ағбаннаң чибіргі километр парыбыс, анаң тынан арығ суғ хазында. Хырығ озаринда піс полған на тынағ кӱнінде городтың чапсых ис-пайын кӧрерге чӧрчеңміс. Анда сіліг чахайахтығ паза хайхастығ фонтаннығ парктарда саңай аға-ууҷалар пархаӌахтарынаң тынанчалар. Чииттер парксар чӧрбинчелер. Олар прайзы тоғынча.
Хыдатта отпуск иң кӧп 14 ле кӱнге пирілче, анзы тоғынчатхан компаниянаң палғалыстығ. Отпуск тузында чииттер хырығ озаринзар тынанарға пар килчелер. Ідӧк тоғынчатхан улус постарының Наа чылында паза Хыдат чон республиказы тӧстелген кӱнде тынанчалар, ӱлӱкӱннерні таныхтапчалар. Че пасха ӱлӱкӱннерде олар тынанминчалар.
Анда пала таап алған ипчі пір неделя ла ибде одырча. Анаң ағаа тоғысха сығарға алай саназарға килісче. Чахсы компания тоғынминчатхан кізіні позында тутпинча, кӱстіг специалисттерні ол табырах таап алча. Аннаңар даа, неке, тынағ парктарында чииттер кӧрінминче, прайзы тоғысха «чапсын парған».
Хыдатта ӱгредіг паза имнег прай ахчаа турча. Паланы англия тілінең чоохтасчатхан олған садынзар пирерге кӱстенчелер. Аның ӱчӱн ахча тӧлирге кирек. Кӱстіг школаларда піліс тикке пирілбинче. Пӧзік ӱгредіг аларға сағынчатхан ӱгренӌілер 10-12 класстарда саңай ахча тӧлеп ӱгренчелер. Университетсер кірчеткеннер ідӧк «ізептең ахча сығарчалар». Аннаңар хыдат сӧбірелері ікінҷі паланы табарға тідінминчелер. Пастағы даа паланы олар, тоғыс саринаң прай ізестіг полза, 35 час ас парза, таапчалар.
САНКТ-ПЕТЕРБУРГТАҒЫ ГИМНАЗИЯ
Хыдат тілін улам тыыдып алып, тӧреен чир-суунзар айланғанда, Таринаа Хакасияда пазох тарғынҷах полыбысхан.
- Арса, Москвазар чуртирға парарбыс? - сурған ол хонғанынаң.
Ноға Москвазар? Парыңар Санкт-Петербургсар, - чӧп пирген Таринаның іҷезі Надежда Алексеевна. Чииттер Санкт-Петербургсар парыбысханнар.
Россияның улуғ городының пірсінде Тарина гимназиязар хыдат тілі ӱгретчізі поларға кірібіскен. Анда ол, ӱгренчілерні ӱгредіп, лекциялар хығырып, форумнарда паза олимпиадаларда аралазып, хынған тоғызынаң айғасхан. Аның ӱгренчілері, Санкт-Петербургтаң Хыдатсар парып, «Хыдат тахтазы» чоннар аразындағы улуғ марығда араласханнар. Пілістерінен пасха хазналарнаң тиңнезіп, тӧртінчі орыннығ айланғаннар. Ол пӧзік чидіге саналча.
Алынҷа таныхтирға сағынчам, Тарина Михайловнаның ікі ӱгренчізі пӱӱнгі кӱнде Хыдатта пӧзік ӱгредіг алча: пірсі Пекинде, ікінҷізі Шанхайда.
- Амғы туста хыдат тілін пілчеткен кізее чахсы пӧзік ӱгредіг алып алӌаң оңдай кӧп. Кӧзідімге, пір муң чарым хыдат сӧзін пілзе, Хыдатта тикке ӱгренерге чарир. Анда чуртаӌаң орын, имнег страховказын паза виза пирчелер. Мындағ политика хыдат тілін тилекейӌе тарадар ӱчӱн ӧнетін апарылча. ХГУ-зар Хыдаттаң преподавательлер пістіңнерні тіллеріне ӱгредерге, культураларынаң таныстырарға, піліснең ӱлезерге килчелер. Оларға ахчаны Хыдат тӧлепче, пістіңнер нимес. Хыдат чон тӧреен тілін чахсы тилітче паза таратча. Сан пирісті кӧргенде, оларның пу тоғызы чахсы салтар пирче. Чылдаң чылға хыдат тілін ӱгренчеткеннернің саны хозылча. Пӱӱнгі кӱнде Ағбанда даа, Хакас национальнай гимназияда, аны ӱгренчелер. Гранттар парда, пістің ӱгренҷілернің Хыдатта пӧзік ӱгредіг алӌаң оңдай пар, анзы, тізең, уғаа чахсы. Пу аймах чонны піріктірчеткен тіл пол парир, аннаң 1,5 миллиард кізі чоохтасча. Ол тілні ӱгреніп алған кізі пасха даа хазналарда істен полар.
Хайди чоохтапча Тарина Индыгашева, тіл пілбинчеткен кізі 2-3 муң иероглиф ӱгрен салза, андада ол хыдат тілінең пойли чоохтас полар. Пір сӧс 1-3 иероглифтең пӱтче одыр. Специальностьнаң тирең айғазарға сағынчатхан кізі 5-6 муң иероглиф пілерге кирек, наукалар докторы - 7-8 муң иероглиф. 1994 чылда чарыхха сығарылған «Чжунхуа цзыхай» сӧстікке 85568 иероглиф киріл парған.
- Хыдат тілінде сӧстер ідӧк ӱн пастыра пасхалалчалар. Аны чахсы тыңнирға паза орта чоохтанарға ӱгренерге кирек. Ол тілде грамматикаа паза пунктуацияа хайығ айландырбинчалар, - тіпче чиит хыс.
ТӦРЕЕН ТІЛІ ИҢ ААРЛЫҒ
2019 чылда Таринанаң Алексей Санкт-Петербургтаң Хакасиязар айланғаннар. Хыдат тілін чахсы пілчеткен хыс уроктарны онлайн улам ӧткін апар сыххан.
- Оскен чир-суумзар айланғанымда, мағаа тӧреен тілімні пілбинчеткені тың читпинче. Амды минің ӧӧн пӧгін - хакас тілін ӱгреніп, аны палаларыма артыс пирері. Тӧлім тіл пілер ӱчӱн мин нандырығлығбын. Онлайн-курстарҷа пос тілін ӱгреніп, ибде хонғанымнаң паза іҷе-пабамнаң саңай хакас тілінең чоохтазарға кӱстенчем. Минің пабам Михаил Алексеевич Индыгашев Таштып аймаандағы Улуғ Арбыт аалда тӧреен-ӧскен, іҷем Надежда Алексеевна - Пии аймаандағы Киндірліг пилтірі аалда, аннаңар олар пос тілін пілчелер, - чоохтапча Тарина.
Чир ибіріп, пасха хан тілін чапчаң ӱгреніп алған кӱстенчік хыс хакас тілінде сидіксінмес. Ағаа пос тілін чахсы пілчеткен туған-чағыннары полысча. Ӧӧні - позы алнында пӧгін турғызары паза ағаа чидінері. Таринаның, тізең, андағ хылии пар.
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде