ӦӦН СУРЫҒЛАР - НАА ЗАКОННАР ПАЗА САН ПИРІСТЕР
01.04.2022
Хабарлар
Ӧӧркі Чӧп. Хакасияның Ӧӧркі Чӧп депутаттары 30 мартта теестегі сессияа чыылысханнар
СЕССИЯНЫҢ КӰН СУРИИНДА 18 СУРЫҒ ПОЛҒАН, ОЛ САНДА РЕСПУБЛИКАДАҒЫ КІЗІ ПРАВОЛАРЫНДА, ПАЛА ПРАВОЛАРЫНДА, ИДІНДЕКТЕР ПРАВОЛАРЫН АРАЧЫЛИРЫНДА УПОЛНОМОЧЕННАЙЛАРНЫҢ ПАЗА ХАКАСИЯНЫҢ СЫНЫХТАҒ-САНАНЫС ПАЛАТАЗЫ КНЕЗІНІҢ САН ПИРІСТЕРІ. СЕССИЯНЫ ӦӦРКІ ЧӦП КНЕЗІ ВЛАДИМИР ШТЫГАШЕВ АСХАН, ПУ СЕССИЯДА 50 ДЕПУТАТТАҢ 45-і АРАЛАСЧАТХАНЫНАҢАР ИСКІРГЕН. ПАРЛАМЕНТ ТОҒЫЗЫНДА ІДӦК ХАКАСИЯ ПАЗЫ ВАЛЕНТИН КОНОВАЛОВ, РЕСПУБЛИКА ПРАВИТЕЛЬСТВОЗЫ КІЗІЛЕРІ АРАЛАСХАННАР. СЕССИЯ ТОҒЫЗЫН ПАСТИР АЛНЫНДА ДЕПУТАТТАР, УКРАИНАДАҒЫ ӦНЕТІН ЧАА ОПЕРАЦИЯЗЫ ТУЗЫНДА ЧУРТАЗЫН ПИР САЛҒАН ЧААҶЫ ЧИР-СУҒҶЫЛАРЫБЫСТЫ ХУМАРТХЫЛАП, ПІР МИНУТА СЫМ ТУРҒАННАР.
Кӱн сурииндағы пастағы сурығ ідӧк Украинадағы кирекнең палғалыстығ полған. Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі Россия президенті Владимир Путиннің Донецк паза Луганск Чон Республикаларының чуртағӌыларына полызығ пирерінӌе, Украинада милитаризацияны паза нацизмні чох идерінӌе ӧнетін чаа операциязын иртірердеңер чарадиина хабасчатханынаңар айланысты чарадыға алған (Ӧӧркі Чӧптің айланызынаң «Хакас чирінің» пу номерінде танызып аларға чарир. - Ред.).
Пу айланысты депутаттар пір ӱннең алыбысханнар. Мының соонаң депутаттар республиканың закон проекттерінӌе тоғысты пастааннар. Оларның кӧбізі пістің законнарзар алызығлар кирерінең палғалыстығ полған, федеральнайларға килістіре тӱптестірер пӧгіннең. Че наа законнар парох полған.
Оларның пірсі - «Хакасияның тіл, литература паза тархын наука-істезігліг институдынаңар» закон проекті. Закон проектінің авторы Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев полча.
- Пу законны піске 25 чыл мының алнындох аларға кирек полған, піс тың орайлат салғабыс, - таныхтаан парламент устағӌызы наа закон проектінең таныстырып. - Салтарында институт пу халғанҷы 25 чыл аразына хакас тілін істезерінең ас айғасхан. Закон алылғаны институтха ӧӧн кӧстеглерҷе тоғынарға оңдай пирер.
Владимир Штыгашевтің чооғынаң, закон проекті институттың ӧӧн кӧстеглерін паза тоғыс оңдайларын, хайзылары РСФСР СНК-зының 1944 чылның 31 июльында алылған чарадиинаң турғызылғаннар, хайраллапча паза Россияның амғы тӧстегліг наука тилізін санға алча. Законда институттың устағ органнары чарыдыл парған: институт директоры, хайзын республика правительствозы турғысча паза тоғызынаң суурча, ученайлар чӧбі паза институттың наука тоғынӌыларының чыылии. Ідӧк институттың ӧнетін пӧгіні тыыдыл парған - хакас тілін, Хакасияның хазна тіллерінің пірсін чіли, хайраллирына, тилідеріне паза тоғындырарына наука саринаң оңдайлар тӧстирі.
Ӧӧркі Чӧп депутаттары чарас салғаннар - закон пӱкӱлее, пастағы паза ікінҷі хығырығда, алыл парған (итсе, закон пір ӱннең алылбаан, нинҷе-де депутат ноға-да тоғыр ӱн пирген. -Ред.). Андағ оңдайнаң институттың тоғыс кӧстеглері законнаң турғызылған. Ӧӧн кӧстеглер санында, тізең, хакас тілінҷе, литературазынҷа, фольклорынҷа, этнографиязынҷа паза искусствозынҷа істезіглер.
Ікінҷі наа закон проекті - «Хакас Республиканың Садығ-промышленность палатазы тоғызының алынҷа сурығларынаңар». Хайди таныхтаан Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев, Хакасияның Садығ-промышленность палатазы, республикадағы идінҷектернің паза предприятиелернің законнығ кирексіністеріне турызар кӧстегнең тӧстеліп, 30 чылҷа тоғын парир, че закон пастағызын на алылча.
Закон проектінең экономика политиказынҷа, промышленностьча, пӱдірігҷе паза транспортча комитеттің кнезі Василий Шулбаев таныстырған.
- Закон проекті Садығ-промышленность палатазы тоғызының алынҷа сурығларын законнаң оңдайлапча, - чарытхан ол. - Ол санда Хакасияның хазна ӱлгӱзі органнарынаң паза орындағы пос устаныс органнарынаң пірге тоғынарынҷа.
Пӱӱнгі кӱнге мындағ законнар Россияның 33 субъектінде алыл партыр, ол санда Сибирьдегі федеральнай округтың 4 субъектінде - Иркутск, Кемеров, Новосибирск областьтарында паза Тувада. Закон алылғаны Садығ-промышленность палатазына улам тӱзімніг тоғынарға оңдай пирер тіп кӧрілче. Депутаттар саринаң тоғырланыс чох полған - закон пір ӱннең алылған.
Закон проекттерінҷе тоғыс тоозылғанда, сан пирістер пасталған. Ирткен чылда хайди тоғыныбысханнарынаңар республикадағы кізі праволарынҷа, пала праволарынҷа, идінҷектер праволарын арачылирынҷа уполномоченнайлар паза Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазы кнезі искіргеннер.
Пастағызын чоох тутхан Хакасиядағы кізі праволарынҷа уполномоченнай Андрей Шулбаев. Аның искіриинең, 2021 чылда 433 айланыс кірген. Тиңнестіріге, 2020 чылда - 463 айланыс. Иң кӧп айланыс Ағбан чуртағҷыларынаң кіртір - 216 (49,9%), ікінҷі орында Россияның пасха регионнарынаң ызылған айланыстар - 64 (14,8 %), ӱзінҷі орында Харатас чуртағҷылары - 48 (11,1 %). Иң ас айланыс Пии аймаанаң кірген - 2, Таштып аймаанаң - 3, Алтай паза Боград аймахтарынаң - 6-лар.
Айланыстарның кӧбізі имнег киреенең, коронавируснаң, ЖКХ-наң паза чурт суриинаң палғалыстығ полтыр. Ідӧк хатығластар толдыриинаң, социальнай гарантияларнаң паза социальнай полызығларнаң палғалыстығ сурығларңа хоптар кіртір.
Депутаттар саринаң сурығлар пар полған. Итсе, оларны сурығлар даа тіп полбассың. Олар омбудсменге хадылар кӧстегнең пирілгенін сизінерге чарир полған. Кӧзідімге, депутат Пётр Синьков уполномоченнайны Харатаста кізі сӧӧктері (чоох коронавирустаң ӱрееннердеңер парған. - Ред.) хомды ӱстӱне хомды салылып чыылғанында пыролап сыххан.
- 24 метр чирде 15-16 кізі сӧӧгін чыып салғаннар, - таныхтаан Синьков. - Мин сірерзер айланғам, сірер килгезер, кӧріп алғазар. Кізі правозы сайбалғаны, арса, пар тіп чоохтан на салғазар. Мин пір ипчінің айланызынҷа пір кізінің сӧӧгін хастырып алғам. Аның алтында хоза 2 хомды пар полғаны ілезіне сығысхан...
Депутат, уполномоченнайны «сірер пос орнында нимессер» тіп пыролап, ағаа отставкаа парыбызарға чӧп пирген. Депутаттың ӧкпеленістіг чооғын Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев тохтатхан.
- Сірерге чоох тударға кирек полған андада, хаҷан піди чыып турғаннар. Сірер прай нимені кӧргезер, че сым полғазар, - чоохтанған ол. - Городтың сыырады ӱчӱн нандырчатхан мэрдең пу киректі тӱзедерге хысхазар ба? Ам пір ле нандырығлығ кізіні таап алғазар - кізі праволарынҷа уполномоченнайны. Кізі праволарын муңарлап кізі толдырча.
Андрей Шулбаев пу кирекче позы саринаң прай ниме ит салғанын таныхтаан, ол санда город пазынзар айланыстығ пічік ыстыр.
Че мынынаң кирек тоозылбаан. Депутат Виталий Анисимов, шорларның праволары сайбалчатханы хоостыра (чоох алтын аныпчатханнар суғны кірлепчеткеннеңер парған. - ред.) сурығ кӧдіріп, омбудсменні ноға кабинеттең сыхпинчазар, чоннаң тоғаспинчазар тіп пыролаан. Уполномоченнай Хакасияның аал-городтарынҷа чыл ибіре чӧргенін чарытхан. Ол алтын аныпчатханнар суғны оохтырчатханы хоостыра специалист-эколог нимеспін, че пу сурығҷа официальнай инстанцияларзар айланыстарны ызыбысхам тіп нандырған.
Владимир Штыгашевке пазох ара кірізерге киліскен, ол уполномоченнайға хысхаҷахти нандырарға чӧп пирген.
- Пістің ам даа 40 депутат сірерге сурығ пирерге сағынча. Сірер прай Россия, прай планета ӱчӱн нандырбаңар, - теен Ӧӧркі Чӧп кнезі. - Ам сірерге ноға кун орта нимес сых килген, ноға ай ӱс хараа чох полған тіп хадыл сығарлар.
Ӧӧркі Чӧп кнезі таниинаң, уполномоченнайның пӧгіні сурығларға нандырарында нимес, аның пӧгіні - инстанцияларны, хайзылары сынынаң ол тоғыс ӱчӱн нандырығлығ полчалар, нандырарға кӱстирі.
Пазағы сан пиріс Хакасиядағы пала праволарынҷа уполномоченнай Ирина Аульни полған. Ол 2021 чылда 955 айланыс кіргенінеңер искірген. Ирткен чылларнаң тиңнестірзе, пілдірте ӧс партыр. 5 чыл аразына, тізең, тиксі 3508 айланыс кіртір.
Хоптарның кӧбізі паланың сӧбіредегі праволары (21%), ӱгредіге правозы (18 %), хазых хайраллірына правозы (8 %), социальнай гарантияларға правозы (8 %) сайбалчатханынаң палғалыстығ полтыр.
Пала омбудсмені республикада ӧкістерге чурт пирер сурығ ағырсымнығ турчатханын таныхтаан. 2021 чылда 191 ӧкіс чурт алып алтыр, че теесте ам даа 2 муң азыра кізі. Аны хоостыра Ирина Ауль Хакасияда чурт сертификадын пирерін кирерге чӧпнең сыххан. Сибирьдегі федеральнай округта пістің республика чалғыс регион, хайда ол оңдай тузаланылбинча тіп таныхтаан ол. Ідӧк ол республикада олған имҷілері чидіспинчеткеніне хайығ айландырған.
Пала праволарынҷа уполномоченнайға сурығлар кӧп полбаан. Депутат Тайір Ачітаев ле Кічіг Нонып аалда школа чабыл парғаны хоостыра сурығ пирген. Ирина Ауль анда пала праволары сайбалғаны ілезіне сығыспаан тіп нандырған - олғаннарны хонҷых аалдағы школазар ӱгренерге тарт чӧрчелер. Кічіг Ноныптағы школа изелчеткенге саналып чабылтыр.
Хакасиядағы идінҷектер праволарын арачылирынҷа уполномоченнай Василий Кудашкин, сан пиріс идіп, ирткен чылда 343 айланыс кіргенін таныхтаан. Оларның кӧбізі ковиднең кӱрезер ӱчӱн кирілген хатығластарнаң палғалыстығ полтыр. Ікінҷі орында - налогтар паза хазна, муниципальнай контракттарңа обязательстволар толдырылбинчатханы. Ідӧк идінҷектер ӱлгӱ органнары, сыныхтағлығ органнар хыза пасчатханына паза пӧзік тарифтерге хоптанчаттырлар.
Василий Кудашкиннің таниинаң, пу сидіксіністер чылдаң чылға алыспинчалар. Кӧзідімге, бизнестегілер кӧп чыл изере чарытхаа паалар иртіре пӧзік полғанын таныхтапчалар.
Идінӌектер праволарын арачылирынӌа уполномоченнай ӧӧн пӧгіннерні, хайзылары идінӌектер кӧрізінең экономика тилізіне хабазар, таныхтаан:
- предприятиелерге налог синін, иң пастап ис-пайға кадастр паазынӌа налогтың, хызырары;
- инфраструктуралығ паза сырьелығ монополияларның полызығларына тарифтер ӧзізін тохтадары;
- административнай пазығны хызырары.
Халғанӌызын сан пиріснең Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазы кнезі Ольга Лях чоох тутхан. Ол 2021 чылда хайдағ сыныхтағлығ тоғыс апарылғаннаңар искірген.
Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазы паза муниципальнай пӱдістернің сыныхтағ-сананыс органнары ирткен чылда 66 объектті сыныхтаптырлар. Сыныхтаға алылған объекттер саны хызырылған полза даа (2020 чылда - 110 объект), сыныхтаға алылған ахча сині хай-хай улуғ полтыр - 2020 чылда ол син 1,2 миллиард салковай полған полза, 2021 чылда сыныхталған ахча сині 8,2 миллиард салковайға тиңнелтір.
Ілезіне сығарылған сайбағлар паза читпестер саны 583 полған, анзы 2020 чылдағызынаң 3,4 хати кӧп тіп таныхтаан Ольга Лях. Сайбағларның ахчазы 698,9 миллион салковайға тиңнелтір, 2020 чылнаң тиңнестірзе, 1,6 хати кӧп.
Депутаттар прай сан пирістер хоостыра Ӧӧркі Чӧптің чарадығларын алғаннар. Ол чарадығларда уполномоченнайларға паза Сыныхтағ-сананыс палатазына хайдағ кӧстеглерӌе тоғыстарын тыыдарға киректелчеткенінеңер чӧптер искірілген.
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде