ЧАЗЫ ӰСТӰНҶЕ УЧУҒЫП
22.04.2022
Хабарлар
Сомда: «Хан Сын» фольклор ансамбльының ырҷызы Нина ИДИМЕШЕВА «Чоллар» сарынны толдырча
Сағысха киріп. В.Г.Чаптыковтың адынаң республика филармониязында саблығ кӧгҷі, композитор, чон узы, ӱгретчі Юрий Киштеевке чарыдылған чайаачы иир ирткен
КОНЦЕРТ
Хакасияның полған на композиторы пістің республиканың кӧг культуразына улуғ хозым ағылған паза ам даа ағылча, оларның санында Юрий Егорович полған.
Концерт тиктең нимес «Чазы ӱстӱнӌе учуғып» тіп адал парған. Ю.Е.Киштеев чир-чайаанӌа сыбыра пастыр чӧрӌең. Композитор чазыӌа хаалыхтатчатхан чылғы малларға ӧкерсінерге хынӌаң. Олар учухчатхан на чіли кӧрінӌеңнер, ханаттары ла читпинчеткен. Андада композиторның наа кӧглер тӧріӌең, оларның пірсі - «Ат чарызы». Чайаачы иирде Ағбандағы 1 № олған музыка школазының «Чылтыс» ансамбльы (устағӌызы Россия паза Хакасия культуразының саблығ тоғынӌызы Мария Сартыкова) пу кӧге теелбек тимнеп килген. Олғаннар теелбек пастыра ат чарызы хайди иртчеткенін кӧзіткеннер. Анаң ансамбльның араласчылары «Чааӌылар теелбегін» толдырғаннар.
Пірсінде Юрий Киштеев филармониязар наа кӧг ағыл килген. Ырӌы Нина Идимешева, ағаа килістіре сӧстер тілеп, писатель Андрей Халларовтың «Кӱскӱдегі чирім» кибелізін таап алған. Концертте «Хан Сын» фольклор ансамбльының артизі Нина Идимешева ол сарынны ырлаан. Ӧменең Россияның паза Хакасияның саблығ артизі Евгений Улугбашев устапча. Ідӧк ырӌы Нина Серафимовна Ю.Киштеевтің кӧӧне килістіре позы пасхан «Хакасия» паза «Хазың» сарыннарын толдырған.
Россияның саблығ артизі Зинаида Аршанова писатель Иван Костяковтың «Орай иирде» паза Каркей Нербышевтің «Хыс ыры» кибелістеріне пазылған сарыннарнаң сценаа сыххан. Юрий Киштеевтің пархазы Алина Мазай ағазының «Ирбен от» кӧӧн ыыхнаң толдырған.
Чайаачы иирде «Кӱн сузы» ансамбль (устағӌызы Хакасия культуразының саблығ тоғынӌызы Наталья Апуневич) хакас композиторның «Чалаң кізілер», «Малӌы» кӧӧне теелбек салғаннар.
«Ӱлгер» ансамбль Юрий Егоровичтің чуртазынаң пик палғалыстығ полған. Аннаңар хакас композиторға чарыдылған иир хайди пу чайаачы ӧме чох иртер. Сценаа «Ӱлгер» ансамбльның артисттері сығып, композиторның «Алғыс» паза «Хорлаңа» сарыннарын толдырғаннар. Фольклор ӧмезінің хоос устағӌызы Хакасия искусствозының саблығ деятельі, республиканың чон артизі Кучен Ай Чарых Сайын полча.
Ідӧк улуғ программалығ концертте Россияның паза Бурятияның саблығ артизі, Хакасияның чон артизі Екатерина Кыштымова, Хакасияның чон артизі Мария Янгулова, Хакас паза Алтай республикаларның саблығ артизі Артур Марлужоков паза пасхазы араласханнар.
ЧУРТАС ЧОЛЫ
Амды Юрий Егорович Киштеев композитор чолын хайди таллап алғанын чоохтап пирербіс. Ол 1953 чылда 29 октябрьда Ағбанда тӧреен. Кічігдең оолах іӌезі Анастасия Саражакованың сарнапчатханын удаа исчең. Іӌезі, иб аразында хайын чӧріп, ниме-де ырлап ла чӧрӌең.
- Хайдаң іди сіліг сарнирға ӱгреніп алғазың? - сурӌаң Юраӌах іӌезінең.
- Піреезінең истіп алчам, - тіӌең Анастасия Ильинична, - хайзын позым сағын таап алчам.
- Хайди позың сағын таап алчазың? - хайхаӌаң кічіг оолах.
- Ирткен тустарны сағысха кир килчем: хайди чуртааныбысты, пабаңны фронтсар ӱдескенімні, чаа тузында хайди тоғынғаныбысты, матыр ир чоныбыстың чиңіс тутханын, анаң пабаңның чаадаң айланғанын. Іди сарын позы тӧріпче.
- Ноға синің сіліг, че мӧңіс сарыннар? - пілерге харасхан Юра.
- Аар чуртас кӧргем, аннаңар сарыннарым андағох, - нандырған іӌезі.
«Сӧбіреде прайзы кӧглеҷең: іҷем, Рая пиҷем, Слава харындазым паза мин. Пабам, Егор Филиппович, тың сарнабаҷаң. Ол Илбек Ада паза Япониядаң тоғыр чааларны ирткен. Че, андағ даа полза, нымзах чӱректіг халған. Нинҷе позымны оңнапчам, пабам иртеннең орай иирге теере тоғыста ла полҷаң. Кӱнӧрте ибзер азыранарға килзе, миннең ойнирға маңнанҷаң», - сағысха кирҷең Юрий Киштеев.
Юраҷах олған тузынаң сарнаан. Чир тамаан суғлапчатса, чазыӌа пастыр чӧрчетсе, ырлаҷаң. Школада ӱгренчеткенде, ӱлӱкӱннерде сыбыра араласчаң. Чайаачы олғаннар мариинда Юра Киштеев «Солнечный круг» сарынны толдыр пирген. Ағаа пастағы орын пиргеннер, ӧӧн сыйыхха радиоприемник читірілген. Оолахтың ол пастағы сыйии полған.
1969 чылда 9 № школаны тоозып, Ағбандағы музыка училищезінің дирижёр-хор пӧлиинзер кірген. 1972 чылда армияа хабылған. Хайди ол сағысха кирҷең, ӱгредігліг пунктта взводсар армия ансамбльының устағҷылары пастыр киліп, сурғаннар: «Наа чааҷыларның аразында кӧгҷілер пар ба?» Андағлар табылғаннар, ол санда Юрий Киштеев. Оларны Барнаулда служба иртерге артыс салғаннар. Пос туста чааҷылар ансамбльның тимненістерінде араласчаңнар.
1974 чылда армиядаң айланғанда, Юрий Киштеев музыка училищезінде ӱгредиин узаратхан. 1977 чылда аны «Хор дирижёры, тиксі ӱгредігліг школадағы музыка ӱгретчізі, олған музыка школазындағы сольфеджио преподавательі» специальность алған. Олох чылда Ағбандағы 1 № олған музыка школазында ӱгренҷілерні хорға ӱгредерге кірібіскен. Пір чыл пазынаң Юрий Киштеев оолахтар хорын тӧстеп алған, соонаң «Канты» ансамбльны.
1969 - 1992 чылларда Юрий Егорович «Кӱн чахайағы» ансамбльзар чӧрген. Пастап ол андағы хорда сарнаҷаң, соонаң теелбек сал сыххан.
1980 чыллар тоозылчатханда, Хакас филармониязы азылған. Андар пӧзік ӱгредігліг артисттер тоғысха алылғаннар. Фольклор ансамбльлары кӧп тӧстелген. Іди Хакасияның кӧг культуразы чапчаң тиліп пастаан.
Юрий Егорович 1995 чылда «Кӱн чахайағы» ансамбльның хор устағҷызына турғызылған. Ол позынзар Ағбандағы музыка училищезінің, ӱгретчілер институдының паза аал хонии техникумының студенттерін алған.
Юрий Киштеев Пётр Топоевнең, Евгений Улугбашевнең, Александр Кобежиковнаң хакас кӧг тиріглерінең ойнап пастааннар. Тӱрчедең ансамбльның хорында улуғ нимес фольклор ӧмезі тӧстелген. Аның араласчылары чатханнаң, хомыснаң, тӱӱрнең ойнааннар. Соонаң ус Сергей Чарков хобырахнаң ойнап сыххан. Іди хакас кӧглер улам сіліг толдырылғаннар.
Ю.Киштеев «Тимір хомыс: кибірлер паза амғы тус» чоннар аразындағы конгрессте араласхан. Пу улуғ чыылығ Якутияда ирткен. Анда чир-суғдыбыс Таджикистаннаң, Хырғыс чирінең, Башкириядаң, Япониядаң, Америкадаң паза пасха даа хазналардаң чыылысхан чоннаң чоох алысхан паза тимір хомыснаң айғасчатхан кӧп чапсых кізінең танысхан. Тузалығ тоғазығ соонаң Юрий Егорович хакас кӧг тиріглерін улам тирең істес сыххан, ол санда тимір хомысты.
„1992 чылдаң сығара Ю.Е.Киштеев «Ӱлгер» ансамбльнаң устаан. Аннаң хада пір сағыс-кӧрістіг ӧме (Сергей Чарков, Пётр Топоев, Евгений Улугбашев, Юрий Топоев, Ираида Ахпашева паза пасхазы) тоғынған. Олар постарының алнында мындағ пӧгін турғыс салғаннар: прай хакас кӧг тиріглерінең ойнирға ӱгреніп алары, пос чонының кӧглерін сабландырары, методика литературазын сығарары, ӧсчеткен тӧлні кӧг культуразына ӱгредері. Ансамбльынаң хада Юрий Егорович Хызылчардағы, Алма-Атадағы, Новгородтағы паза пасха даа городтарҷа концертнең чӧрген.
1990 чылларда Хакасияның ӱгредіг киреензер алызығлар кирілген. Музыка паза искусство школаларында олғаннар хакас кӧг тиріглерінең ойнап пастааннар.
1994 чылда Юрий Егорович Ағбандағы 1 № олған музыка школазынзар тоғынарға айланған. Анда хакас кӧг тиріглері клазын азып алған. 2007 чылда ол Хакасияның композиторлар пірігізіне алылған.
Композитор хакас чонның культуразын, вокал-хор кӧглерін ӧткін сабландырған. 2015 чылда ол «Хысхылых» кӧг сыйииның «Хор кӧглері» номинациязында чиңісчі пол парған. 2016 чылда аның «Худай салған чир» сарыны чылның иң чахсы ырына саналған. 2018 чылда Юрий Киштеев «Чахсы киректер ӱчӱн» орденнең таныхтатхан. 2019 чылда композиторға «Хысхылых» кӧг сыйииның «Тайҷы» номинациязында чиңіс пирерге чарадығ алылған - ол ӱреен соонда.
ЧЫЛЫҒ СӦСТЕР
Амды Юрий Егоровичті чылығ сӧстернең сағысха кирчеткен чағын кізілерінің чоохтарын пирчебіс.
Лариса КИШТЕЕВА, Хакасияның культура миністрінің орынҷызы, Юрий Киштеевтің хызы:
- Мин Киштеевтер родында тӧрееніме поғдархапчам. Пабам мині паза Максим туңмамны хатығ дисциплинаа ӱгреткен. Иртенӧк турып алып, хайди даа зарядка идерге, тасхар чӱгӱр чӧрерге киректелҷең. Прай тоғыстың тузы полҷаң.
Кічігде олған сады соонаң піс «Кӱн чахайағы», «Ӱлгер» ансамбльларның тимненістерін кӧрерге маңзыраҷаңмыс. Іди олған тузымнаң сығара музыкаа тартыл парыбысхам. Музыка школазына чӧрчеткенімде, анда хорны пабам апарӌаң, аннаңар хомай ӱгренерге чарадылбаҷаң. Ол школаны саңай пистерге тоосхам.
Ол ансамбльынаң хада концерттерні тиксі республикада кӧзітчең. Оңнапчам, мының алнында кӧг тиріглері асхынах полҷаң. Че, андағ даа полза, пістің устар мыннаң мындар тилирге кӱстенгеннер. Пётр Яковлевич Топоев хомыстар идіп пастаан. Сергей Трофимович Чарковтың пастағы чатханнары сағысха кірче. Пабам хобырахтар идерге ӱгренген. Ол от тоғызы тузында суғ палтырғанын ӱсчең. Аны, ӱтеп, лакнаң чаап, хобырахтар итчең.
Сағысха кирчем, хайди олған тузында тынағ кӱннерінде алай каникулларда піс сӧбіренең Ағбан пилтірі аймаандағы Сапогов аалзар туғаннарыбыссар ааллап чӧрҷеңміс. От тузында пабам кӧпеннер турғысчатханы ам даа хараам алнында турча.
Ідӧк пабам сад чахсы одыртчаң. Пістің дача полған. Ол анда ағас чистегін, харағатты паза вишняны мааннап ӧскірҷең. Пабамнаң кӧзідім алып, палаларымны ідӧк тоғысты улуғлирға ӱгретчем. Олар ідӧк халастың тадиин, сӱттің паазын пілзіннер.
Оңнапчам, хайди іҷемнең паза пабамнаң мискелеп чӧрҷеңміс. Анаң ӱс ваннаа тееріп алған мискені арығлаҷаңмыс, суғда чайҷаңмыс, тустаҷаңмыс. Ол уғаа часкалығ тус полған.
Пабам амыр хылыхтығ, че олох туста уғаа хормачы кізі полған. Мин фортепианонаң ойнапчатханымны хынып исчең. Аның кӧзіне ноталарны алҷаастирға чарадылбаҷаң.
Пабам, Юрий Егорович Киштеев, 2019 чылда ах чарыхтаң парыбысхан. Аны хумартхылап, 2020 чыл-да чайаачы иир иртірерге пӧгінгебіс. Че пандемия позының алызығларын кирібіскен, аннаңар кӧп концерт иртірілбин халған.
Мин пабамнаң хада тоғынған арғыстары Евгений Александрович Улугбашевке, Нина Серафимовна Идимешеваа, Вячеслав Николаевич Кученовха, Сергей Трофимович Чарковха паза чайаачы иирні иртірерге полысхан ӱчӱн филармонияның директоры Вячеслав Геннадьевич Инкижековха, Зинаида Семёновна Аршановаа, Артур Викторович Марлужоковха, Екатерина Ильинична Кыштымоваа паза пасхазына улуғ алғызым читірчем.
КУЧЕН Ай Чарых Сайын, Хакасия искусствозының саблығ деятельі, Хакасияның чон артизі, «Ӱлгер» фольклор ансамбльының хоос устағҷызы:
- Мин Юрий Егоровичнең 1996 чылҷаң таныс полғам. Піс андада Япониязар концертнең парарға тимненчеткебіс: Сергей Чарков, Евгений Улугбашев, Любовь Аёшина паза мин. Юрий Егорович піске сарыннарнаң полызарға килген. Андада мин «Читіген» театрның «Айланыс» ансамбльында тоғынғам.
2003 чылда мин филармонияда тоғынып пастаам. Юрий Егорович піссер чоох-чаахнаң одырарға кірҷең. Піс ағаа сарыннар чахыҷаңмыс, ол пасчаң, анаң ағылҷаң. Ол чахсы композитор полған. Мының алнында хайдағ сарынҷылар полғанын, «Кӱн чахайағы» ансамбльда тоғынғанын чоохтаҷаң. Юрий Егорович кӧп ниме пілҷең.
Сергей ЧАРКОВ, Хакасияның чон узы:
- 1981 чылда мин Ағбандағы музыка училищезінзер ӱгренерге кіріп алғам. Юрий Киштеевнең «Кӱн чахайағы» ансамбльда танызып алғабыс. Ол анда хорда сарнаан паза теелбек салған. Тоғызон чылларда «Ӱлгер» ансамбльда хада тоғынғабыс. Ол олғаннар хорын илееде чыл апарған.
Юрий Егорович пірее кӧг сағын таап алза, аны табырах пас салҷаң. Андағ чапчаң кізі полған. Халғанҷы чылларда ол кӧглерін «Кӱн чахайағы» паза «Ӱлгер» ансамбльларға ағыл пир турҷаң. Юрий Киштеев амыр, кізее паарсах паза уғаа чайаачы кізі полған.
Нина ИДИМЕШЕВА, Хакасияның чон артизі:
- Мин филармониязар 1989 чылда азылғандох килгем. Юра хайдағ чылда килгенін ундут салтырбын. Ол уғаа амыр кізі полған. Аның тарынғанын, кізінең хырысханын пір дее кӧрбеем. Иптіг кізі полған. Тӧреен кӱнімде мині чыл сай прайзынаң пурнада алғыстаҷаң. Мин октябрь айда тӧреем, ол ідӧк. Хайдағ сіліг сӧстер мағаа читірҷең полған. Ам іди алғыстаҷаң пір дее кізі чоғыл. Тӧреен кӱнімде Юраны сағысха кирчем. Кӧглер пас салҷаң. Аның иң чахсы кӧглерінің пірсі «Чоллар» адалча. Ол Василий Барашковтың сӧстеріне най килістіре. Ол ансамбльларға кӧп кӧг пас салған. Юра сӧбірезіне тың хынҷаң. Аның хонғаны Юраны ідӧк улуғлаҷаң, ағаа пик чӧлег полҷаң. Олар иптіг чуртааннар.
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде