ТЮРКОЛОГИЯ ТИЛІЗІНІҢ ПАСТАҒҶЫЗЫ ААРЛАСТА
25.05.2022
Хабарлар
Сомада: чоннар аразындағы наука конференциязында араласхан учёнайлар
Николай Фёдорович Катановтың хумартхы тазы хыринда
Наука конференциязы. «Сибирьдегі тоң чоннарның тіллерін паза культураларын хайраллиры паза тилідері» чоннар аразындағы наука конференциязы пӱӱл Хакасияда пизінҷі хати иртті
УСТАҒ-ПАСТАҒ АЛҒЫСТАЗЫ
Аның тӧстегӌілері Россияның паза Хакасияның ӱгредіг паза наука министерстволары, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университеді, Хакасиядағы тіл, литература паза тархын наука-істезігліг институт полчалар. Наука конференциязын иртірерге ідӧк Хакасияның национальнай паза территориальнай политика, культура министерстволары, Асхыс аймааның устағ-пастаа хабасханнар. Пӱӱл мындағ улуғ синніг конференция саблығ учёнай-тюрколог Николай Фёдорович Катановтың 160 чазына чарыдылған. Анда Россияның 11 регионының паза 4 пасха хазнаның ученайлары араласханнар. Орта чоохтаза, оңдайлары пар істезігӌілер Хакасиязар постары килгеннер, оңдайлары чохтар конференцияда онлайн чоох алысханнар. Тиксі ікі чӱске чағын кізі полған.
«Сибирьдегі тоң чоннарның тіллерін паза культураларын хайраллиры паза тилідері» чоннар аразындағы наука конференциязын пайрамни азарында Хакасия пазы Валентин Коновалов паза Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев араласханнар.
- Николай Фёдорович Катановтың чонға артысхан наука тоғыстары сынап тың аарлығ. Аннаңар оларны істесчеткен ученайларға улуғ алғыс читірерге кирек. Паза піске саблығ чир-суғҷыбыстың пайрамнығ тӧреен кӱніне чарыдылған чоннар аразындағы наука конференциязы Хакас чирінде иртірілчеткені тың поғдархастығ, - теен Хакасия пазы Валентин Коновалов.
Конференция азылғанына чарыдылған пайрамда республика пазы ідӧк Хакасиядағы наука-істезігліг тоғысты паза гуманитарнай наукаларны тилідеріне улуғ хозым итчеткен ӱчӱн ХГУ-ның гуманитарнай паза Сойан-Алтай тюркология институдының устағӌызы Тамара Боргояковаа Н.Ф.Катановтың медальын читірген. Россияның ӱгредіг академиязының ӧӧн аналитигі, педагогика наукаларының докторы, профессор Сергей Боргояковнаң ХакНИИЯЛИ-ның фольклор секторының наука тоғынӌызы Наталья Майнагашева, тізең, ідӧк наукаа паза хакас тілін хайраллир, тилідер кирекке улуғ хозым итчеткен ӱчӱн Хакасия пазының алғыстас пічиине турысханнар.
- Николай Фёдорович Катановтың халғанҷы тоғыстарынаң сығара тюркология, ол санда хакас тілі, тилеен тиирге кирек. Оларға тӧстеніп, пасғағы сӧстіктер тӧстелгеннер нооза. Таныхтирға кирек, аның тоғыстары амға теере наа істезіглер иртірерге хабасчалар. Пістің пӱӱнгі пӧгінібіс - тілні аннаң андар тилідері. Тӧстіктер ле тимнирі нимес, чоохтарны, саннығ кӧрімге кир салып, ӱннендір саларға кирек! - сағызынаң ӱлескен Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев.
Чоох тутхан соонаң парламент устағӌызы ідӧк наукаа улуғ хозым итчеткен ӱчӱн ікі ученайға - ХакНИИЯЛИ-ның фольклор секторының улуғ наука тоғынӌызы Евгения Тороковаа паза рукопись фондының устағӌызы Алёна Чочиеваа - Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің алғыстас пічиин читірген.
Хакас чонның Улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Воронин, ХГУ-ның актовай залынзар чыылысхан ученайларны, ӱгретчілерні чоннар аразындағы наука конференциязы азылғанынаң алғыстап, ідӧк саблығ ученай Николай Фёдорович Катановтың тоғыстарының улуғ тузазын таныхтаан. «Ол істезіглер Сибирьдегі паза пасха даа регионнардағы чоннарны пик палғалыстырча», - теен Пётр Иванович.
Пу кӱнде Татарстаннаң ызылған алғыстастар полғанох. Оларны позы президент Рустам Минниханов, Хазан городтағы (Приволжьедегі) федеральнай университет ректорының тоғызын толдырчатхан Дмитрий Таюрский паза Татарстандағы наука академиязының президенті Мякзюм Салахов читіргеннер. Устағӌылар пічіктерінде пістің саблығ чир-суғӌыбыс Николай Катановтың тиксі тюркология тилізіне улуғ хозым иткенін таныхтааннар.
СЕКЦИЯЛАР ТОҒЫЗЫ
«Сибирьдегі тоң чоннарның тіллерін паза культураларын хайраллиры паза тилідері» чоннар аразындағы наука конференциязы Хакасияның ӧӧн вузында ирткен. Чоохтирға кирек, пленарнай чыылығда саңай ла наука докторлары араласханнар. Иң пурнада чир-суғҷыларыбысты адапчабыс. Олар - Игорь Кызласов, Сергей Боргояков. Пӱӱнгі кӱнде олар, Москвада чуртап, науканаң айғас парчалар. Пленарнай чыылығда ідӧк чоох тутханнар хазнаның ӧӧн городындағы Россияның наука академиязының тіл істесчең институттың учёнайы, филология наукаларының докторы Айса Биткеева, Россияның чоннар ынархазы университедінің профессоры Улданай Бахтикиреева, РАН-ның Новосибирсктегі пӧлиинің филология институдының профессоры Евгения Кузьмина паза РАН-ның Уфадағы пӧлиинің федеральнай істезігліг кінінің фольклористика пӧлиинің устағҷызы Гульнур Хусаинова. Чыылығны филология наукаларының докторы Тамара Боргоякова апарған.
Рамиль Валеев Хазандағы федеральнай университеттің чоннар аразындағы хайызығлар институдының алтаистика паза китаеведение кафедразының профессоры полча. Тархын наукаларының докторы конференцияның пленарнай чыылиинда араласханох. Ол «Профессор Н.Ф.Катанов и отечественная университетская тюркология: Санкт-Петербург» темаҷа чоох тутхан.
Хайди чарытхан Рамиль Миргасимович, Хакасиязар ол полған на сай кил парча, позын Хакас чирінің оолғына санапча.
- Ноға мин іди санапчам? Нинче-де чыл мының алнында мағаа Н.Ф.Катановтың медальын читіргеннер! Ол сыйых мағаа тың аарлығ! Аннаңар пістің, татар чонының, тоғызыбысты піди пӧзік паалапчатхан ӱчӱн мин хакасиядағыларға прайзына улуғ алғызым читірчем, ол санда ХакНИИЯЛИ паза ХГУ тоғынҷыларына.
Николай Катанов - ол илбек ученай. Кічіг Асхыс аалдаң сыххан кізі тиксі тюркология тилізіне пастағ пирген. Санкт-Петербургтаң Хазанзар читкен, - ӱлескен Татар чирінең килген профессор.
Ученайларның секциялар чыылығларында ідӧк ӧткін тоғыс апарылған. Прай читі секция кӧріл парған. Пастағызы «Языки коренных народов России в социолингвистическом измерении» адалған. Анда ученайлар регионнардағы чоннар тіллерінің пӱӱнгі кӱндегі оңдайларынаңар чоох апарғаннар. Ікінҷі секциязында ӧӧн чоох саблығ ученай-тюрколог Николай Фёдорович Катановтаңар, аның тӱрк тілліг чоннар науказына улуғ хозымынаңар чоох апарылған.
Сибирьдегі чоннар тіллерінің лексика паза семантика саринаң істезіглерге чарыдылған секция конференцияда тоғынғанох. Аймах регионнардағы чоннар литературазын паза фольклорын істесчеткеннер ідӧк алынҷа секцияда сағыс-кӧрістерінең ӱлескеннер.
Элла Замша Ағбандағы 23 № школада пасталығ класстар ӱгренҷілеріне хакас тілі уроктарын апарча. Ол «Сибирьдегі тоң чоннарның тіллерін паза культураларын хайраллиры паза тилідері» чоннар аразындағы наука конференциязының «Родные языки в поликультурном образовательном пространстве: современные подходы и актуальные практики» секциязында араласхан. Ол тиксі республикадаң чыылысхан хакас тілі ӱгретчілерінең паза олған садтарында хакас тілін апарчатхан воспитательлернең позының опыдынаң ӱлескен.
- Пасталығ класстардағы оолах-хызыҷахтарны хакас тілінеғ чоох алыс пілерге ӱгредер оңдайларның пірсі уроктарда улуғ нимес нымағастар турғызары полча. Олғаннар нымахтарны кічігдең сығара пілчелер нооза, аннаңар оларда рольларны толдырарға оой. Мындағ уроктарны ідӧк хакас чонның пазылбин путкен чайаачызы пастыра апарарға чарир. Кӧзідімге, тахпахтар толдыр турарға, - чарытхан Элла Константиновна.
УЧЕНАЙҒА - НАА ХУМАРТХЫ ТАС
Пӱӱнгі кӱнде ученай-тюрколог Николай Катановтың адын Хакасияның ӧӧн вузы паза национальнай гимназия-интернады ал чӧрчелер. Ағбанда пір орамаа аның ады пиріл парған. Ідӧк Асхыстағы чир-суғ ӱгренҷең музей аның адын турыстыра ал чӧрче. Паза Хакас хазна университедінің пастағы корпузы хыринда Николай Фёдорович Катановха чарыдылған хумартхы тас турча. Чоннар аразындағы наука конференциязы секцияларының тоғызы тоозылғанда, аймах чирлердең чыылысхан ученайлар, андар чахайахтар салып, тиксі тюркология тилізінің пастағҷызы полған чир-суғҷыбыстаңар чылығ сӧстер чоохтанғаннар, прайзы хада сомға суурынған.
«Сибирьдегі тоң чоннарның тіллерін паза культураларын хайраллиры паза тилідері» чоннар аразындағы наука конференциязының ікінҷі кӱнінде аймах чирлердең килген істезігҷілер Асхыс аймаанда аалҷы полғаннар.
Аны азарында араласханнар ученай-тюркологтың 160 чазына чарыдылған «Сибирьдегі тоң чоннарның тіллерін паза культураларын хайраллиры паза тилідері» наука конференциязының араласчылары.
Чуртаста кізі, наа тӧл аны ундутпас ӱчӱн, позының тоғыстарында улуғ іс артыс саларға кирек. Н.Ф.Катанов талантынаң паза тоғысха хынызынаң пістің чоныбыстың «улуғ чылтызы» пол парған. Чыылысхан чонзар Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев айланған. Аның таниинаң, саблығ ученайның хумартхы тазы ікінҷі хати азылды. Учёнай Николай Фёдорович Катановтың туған-чағыннары ачырғаснаң сағысха кирчелер ол тусты, хаҷан аны хомайлаҷаңнар. Аннаңар олар саблығ чир-суғчыбыстың туғаннары полчатханын чазырғаннар. Че пістің чоныбыс Н.Ф.Катановты хаҷан даа улуғласнаң сағысха кирче. Аның адынаң Хакас хазна университеді адал парған.
- Асхыста Николай Фёдорович Катановха чарыдылған бюст турған полған. Че наңмырға, соохха паза ізіге ол хумартхы тас сайбал парған. Аны хоостыра ирткен чылда наа хумартхы тас турғыс саларға чарадығ алылған. Аны скульптор Василий Иванович Чертыков чайап салған, улуғ алғызым ағаа читірчем, - чоохтаан Абрек Васильевич.
Хазаннаң килген тархын наукаларының докторы Рамиль Валеевтің сӧстерінең, Н.Ф.Катанов Асхыс - Хызылчар - Хазан чолны ирткен. Хызылчардағы гимназияны тоозып, ол Хазанзар парған. Че Хазандағы университетте іскеркі чоннарны істесчеткен пӧлік чох полғаннаңар, чир-суғҷыбыс Санкт-Петербургсар чол тутхан.
Хазанзар 1894 чылда айланғаннаңар, Н.Ф.Катанов пас салған: «Мин татарларнаң хости поларға истенчем». Ол позының тоғызына хаҷан даа сын полған. Саблығ ученайға хумартхы тас турғызылғаны Хакасияа ла нимес, ідӧк Татарстанға аарлығ полча. Чооғын тоозып, Рамиль Миргасимович Н.Ф.Катановтың пічіктерінің хобырғанын Асхыстағы музей тоғынҷыларына читірген.
Ідӧк Уфадаң килген филология наукаларының докторы Гульнур Хусаинова чоох тутхан. Аның таниинаң, Н.Ф.Катанов башкир чонына улуғ хозым иткен. Ол экспедицияа Уфазар ікі хати чӧрген, орындағы чонның культуразынаң танызып, башкир тілінің азбуказын тӧстеен. Ол, тілнің сілиин таныхтап, орындағы олғаннарны башкир тілінең ӱгредерге чӧп пирген.
- Николай Фёдорович Катановха хумартхы тасты чир-суғҷызы чайап салғаны ӧріндірче, пістің матырыбысха хумартхы тасты осетин турғысхан, - чоохтаан Гульнур Равиловна.
Ідӧк сӧс Н.Ф.Катановтың пархаларына пирілген. Аяс Катанов хумартхы тасты турғызарында араласхан кізілерге улуғ алғызын читірген.
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА, Антон ЧЕРТЫКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде