Улуғ, чарых чуртас
28.09.2022
Хабарлар
Пу туста 60 чыл мының алнында. «Ленин чолы» газетада 1962 чылның 21 июньында саблығ учёнай Н.Ф.Катановтың 100 чазына чарыдылған пiчiктер сыхханнар. Оларның пiрсiн Н.Г.Доможаков пасхан. Аны алызығлар чох пирчебіс
Николай Фёдорович Катанов – хакас чонының иң турыстығ оолғы. Аның ӧскенi, ӱгренгенi, иткен тоғыстары хынығ даа, улуғ паалығ даа. Мин Н.Ф.Катановтың чуртазынаң, ағаа урунызарға килiскен орыс кiзiлернiң чуртазынаң 1940 чыллардаң пеер танызып пастаам. 1946 чылда сағамғы Абакандағы музейнiң туразында хакас научноисследовательскай институттың пастағы аллығ учёнай соведiнде Н.Ф.Катановтаңар доклад иткем.1958 чылда Н.Ф.Катановтаңар тимнеен пастағы книгам сыххан. Сағам минiң холымда Н.Ф.Катановтаңар тың кӧп нимелер чыыл парған. Ол материаллар мағаа Н.Ф.Катановтаңар роман пазарға киректер. Че ол тоғыс – хатығ тоғыс. Минiң халған чуртазым чидер бе ни зе.
Катанов Н.Ф. – ол Кiзi полған, улуғ букванаң пасчаң, адаҷаң кiзi. Аның хормачызы, ачығ тiлi Катановты хаҷан даа тастабаҷаң.
Мында Н.Ф.Катановтаңар романыма кiрер хай пiрее кизектернi, блокноттарымнаң алып, ciрерге читiрерге чараттым, хығырығҷы арғыстар.
1. Ӧдiс ӧлбеҷең
Николай Фёдорович кiчiгдең сығара хызығып чуртаан. Соонда улуғ саблығ профессор даа полза, ағаа iдӧк тың хызығарға килiсчең. Тоғынған ахчазын ол ӧң-пазы нимелер садып аларына ӱретчең. Анаң ол нимелернi музейлерге, библиотекаларға сыйлағлап пирҷең.
Пiрсiнде Николай Катанов, Хызылчардағы классическай гимназияда ӱгренчедiп, чоо хызых парған. Хара iпегес кизееҷеен дее алар пiр ахчаҷаа чох полған. Гимназияда анынаң хада тоозазы даа пайларның, садығҷыларның, пастыхтарның палалары ӱгренҷеңнер. Ахча оларның толдыра ноза. Коля Катанов пiрсiнең суранча, пiрсiнең суранча ахчаны ӧдiске, че пiрдеезi пирбинче. Андох чағын танызы хызыл пулғах оол – улуғ пай садығҷының оолғы полған. Уғаа уян ӱгренҷең. Ахча кӧпте пас хомай тоғынҷаң полбас па за. Катанов ол оолдаң пiр ахча ӧдiске тiлеен. Анзы, cырайын кӱле ырчайтып, чоохтаан: «Кiленҷiктерге полызар чоғылбын. Ӧзӧктеечедiңер анда. Город пiр кiленҷiктең ос халар».
Хайди ползын Коля Катанов. Астаң астап ӱгренергӧк парча. Экзаменнер тузы читкен. Катанов са пистең тӧбiнге ӱгренмеҷең. Ахчалығлар, уроктар ӱгренер орнына, анда-мында кӱлеттеглепчелер. Катанов, тiзең, книгалар хығырча, наукаларны пазына сиирче.
Экзаменнең сых килзе, паяғы чоо тонан салған, чӱзi чағнаң cағылчатхан оол пiр ниме пiлбинчеткен осхас. Ол Катановты чойырхаснаң удурлапча. «Коля, Коляҷах, – тiпче ол оол, – пу формуланы хайди сығарҷаң, чоохтап пирдек, чоо сурынчам, алданчам сағаа, харындас!»
Николай Катанов, «пис» пазыл парған экзамен лизiн ол оолның сырайы алнында чаапчадып, прайзына истiлдiре чоохтанған: «Чидiнместерге полызар чоғылбын».
2. Чабалға чахсынаң
Н.Ф.Катанов саблығ аттығ ученай пол парған. Ол Казаньдағы университетте тоғынчатхан. Андох худай киреене ӱгредігнең устапчатхан Ефим Малов тоғынчатхан. Катановты «инородец» тіп ол Ефим Малов чоо хызахтырҷаң. Киліскен не чирде Ефим Малов Катановты ла сӧкклеҷең, чабыра пасчаң. Че Николай Фёдорович Катанов аллығ iстіліг кізі полған. Хайди даа иттіртчетсе, табыс-тубыс чох тоғыстарын на иптіг толдыр чӧрҷең.
Ефим Маловтың оолғы Сергей полған. Анзы наукаа саабылған. Катанов андағларны сиргек китеп чӧрҷең, наука чолына турғызарға харасчаң. Сергейні Катанов позынзар саабылдыр сыххан. Чиит оол Катановтың занятиелеріне чоо хыныбыза пирген. Пабазы, тізең, Ефим чізе, оолғына тарығып: «Ноо нимее ӱгрет пілер ол «инородец» сині, – оолғына тӧреміл аахтаҷаң. Че Н.Ф.Катанов тіҷең нанҷыларына: «Отец Ефимий мині абылапча, сӧкклепче, хайди ла полза итче, че мин аның Сережказын ученай ит салам. История уяттырар аны». Катанов удаа чоохтанҷаң: «Чабалға чахсынаң нандырҷаң. Чабалны уят чазир». Катанов алҷаастабаан. Сергей Ефимович Малов улуғ саблығ ученай пол парған. Н.Ф.Катановха ол пабазынаң артых таа хынҷаң полған. С.Е.Малов аарлығ ӱгретчізіне турыстығ тоғыс артыс парған: хакастарның пурунғыларының пiчиине ӱгренiп, аны книгаа сығар салған.
Ана чабалға чахсынаң нандырғанның тузазы.
3. Хан-тигір тасхылда
Н.Ф.Катанов улуғ путешественник полған. Ол хакас чирінің чолларын прай даа теедег чӧр салған. Тываны ибірген. Хыдатта полған, Казахстанда, Киргизияда чӧрген, Иркутскай губернияда, Канскай чирде тайғалар ӱтестірген. Аның туғаны Анашка Катанов халбас чолҷызы полған. Хайдар даа париза, Анашка чох чол сыхпаҷаң. Хайдағ сидіктер урунминча чол чӧрчеткен кізее, че Анашка ноо даа сидіктерні нииктебізерге оңдай сағын тапчаң.
Пірсінде Тывадаң Хакас чирінзер Хан-тигір тасхыл азыра тӱсчеткеннер. Тасхылларда чол хатығ: ат палғасха патыпча, суғлар табырах. Анашка чол пастап одыр. Пір уғаа хызым чирде хайдар-хайдар чоон аба чолға тоғыр тур тастабыстыр. Чоо чабалланча одыр. Аттар чіке турча. Аба аахтаҷаан на аахтапча. Кізі ханы iскен ниме полды ни зе. Тиспинче, хараан чазыра арах тудып, чағдаҷаан на чағдапча.
Анашка аңҷыларның чоохтарынаң тузаланыбыстыр. Катанов пір ле хабынар полза, Анашка хуба чалаас тур салтыр. Абазар чабал табыснаң тӧрт азахнаң сегірче. Катанов ах-тик ле пол партыр. Анашка абазар чағдапча одыр, сегірестепче, аахтапча, че пычаан тимде тутча. Абазар чағдас таа париғанда, аба, кӧре тӱзіп, анаң на атыхтыр. Аба андар ла, парчатхан чолларынҷа нызырт-назырт, тыҷырт-таҷырт пола халтыр. Че Анашка, тізең, чабал аахтап, соонҷа ойлабыстыр. Чит полар ба за абаны чазағ кізі. Соонаң, хаҷан Анашка, сырайы иртіп парған, иді ағастарға сызыра тартылғлаан айланғанда, Катанов, сағыс хабынып, Анашканы матап хырыстыр.
Чолҷылар ирте дее полза, хоныбыстырлар. Алныларынзар тарынҷах аба парыбысхан. Иртенінде илееде парзалар, аба анда тӱс халтыр. Ана iди Анашка хазыр абаны чочыдып ӧдір салтыр.
Автор :
Н.Доможаков, писатель
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде