Чир-чайаанның хайхастығ омалары
30.09.2022
Хабарлар
Кӧзiдiг. Республиканың Л.Р.Кызласовтың адынаң чир-суғ ӱгренҷең музейiнде Новосибирсктегi хоосчы Николай Марцинiң «Сибирьдегi скифтер» хайхастығ кӧзiдии азылған
Хакасияның ӧӧн музейiнiң cтенелерiнде 50 азыра хайхастығ хоос хызылған. Оларның аразында пiстiң республикаа чарыдылған тоғыстар парох.
Николай Марци Новосибирсктегi академгородокта тӧреен-ӧскен. Ӱгретчiлер университедiнiң хоосграфика факультедiн тоосхан. СШАда, Италияда, Испанияда, Чехияда, Словакияда паза Моол чирiнде иртiрiлген чоннар аразындағы кӧзiдiглерде араласхан. Ол тоғыстарында пазырых, тагар, ӧкӱн культураларын чайапча. 2022 чылда Николай Марци «Скифская АССА» хоос киндезiн чарыхха сығарған.
Ол 2500 чыл мының алнында Сибирьде чуртаан скифтернi хоостирға хынча. Чорыхтарға чӧрзе, пӧзiк тағларзар, тирең кӧллерзер, хыри-пазы чох тайғаларзар харахсынып, Н.Марци ыраххы тустарда чон хайди чуртаанын пiлiп аларға харасча. Скифтер постарынаңар iс артыс салғаннар. Археологтар чир хасчаң тоғыстар тузында оларның чазанҷыхтарын, аймах тирiглерiн таапчалар.
– Школада ӱгренчеткенде, мин Алтай Республиказар археология экспедицияларына чӧрерге хынҷаңмын, – чоохтапча Новосибирсктегi хоосчы. – Тӧреен чир-суубыстың чирчайааны паза тархыны кӱс пирчеткенiн андадох сизiн салғабын. Сибирьге хынчатхан кiзiлерге тағ ээлерi, хамнар чағын пiлдiрчелер. Кӧрiгҷiлер хоостарымда хуттарны чайапчам тiп кӧрчелер, че сынында мин чир-чайаанның кӧӧ-саан хоостапчам.
Николай Марци кӧзiдiге килген аалҷыларға полған на хоозы хайди чайалғаннаңар чоохтаан. «Духи зимнего моря» тоғызында ол академгородок хыриндағы хысхыдағы Обь талайны кӧзiт салған. Аның соохха тооп парған салғахтарында ӱc ипчiнiң омазы чайал парған. Ол ипчiлернiң састары орнына сорғайахтар хоосталған. «Духи солёного озера» тоғыста iдӧк хысхызын пуснаң чабыныбысхан кӧлнi кӧрерге чарир. Ол кӧлде кӱргеннерге тӧӧй тiрӧстер турча. Полғанында ла кiзi омалары пар.
«Разговор с сусликом» хоос iдӧк кiзi хайиин тартча. ӧрке – чазыларда чуртапчатхан олаңай ла аңыҷах. Че хоосчының кӧрiзiнең, ол прай чирҷе чӱгӱр чӧрче паза чир алтында даа пол пар килче, аннаңар Николай Марци пу хоозында хам ӧркенең чоохтасчатханын чайап салған. Ол хам аңыҷахтаң чир алтындағы чазыттарны пiлiп аларға сағынча.
«Божий промысел» хооста iдӧк тирең сағыс чазынча. Анда ӱс поғда аңҷы атып алған парысты паза кииктi, иңнiлерiне салып алып, халын оттығ ӧзенҷе апариғаннарын кӧзiтче.
– Хоос мындағ сағыснаң чайалған: парыс кииктiң соонҷа cӱрiс чӧрген, че салтарында аңҷылар пу аңнарның iкiзiн тудып алчалар. Мында мин скифтернiң чуртазын кӧзiдерге кӱстенгем, – чоохтаан хоосчы.
Николай Марци Тағлығ Алтайзар чорых хоостыра чӧргенде, «Эрлик» хоос «тӧрiп» парған. Чирчайаанҷа пастыр чӧрчеткенде, ол пiр хайаны кӧр салтыр. Аны чаҷында олаңай ла саларға эрiстiг тiп, хоосчы андар хайхастар хозыбыстыр. Iди хоостығ хайада эрликтi одырт салған.
«Девочка и сарлык» хооста Николай Марци килкiм пуғаны арғамҷынаң чидiн париған хызыҷахты чайап салған. Пуғаның ӱcтӱнде, тiзең, сылағай абахай хыс одырча. Хайди таныхтапча хоосчы, хызыҷах позының мыннаң мындархы чуртазын апарча. ӧс парза, ол пуғада одырчатхан абахай хыс осхас полар.
Чайаачы кӧрiстiг ус, Хакасияда тынанып, Ким суғда палыхтапчатханда, хармахха ала пуға палыхты хаптырып алтыр. Аны, пызырып, чiбiзер алнында хоосчы палығасты хоостап саларға чарат салтыр. «Енисей» хооста ала пуға палых Ким суғда ӱзӱргеннер чайчатханы кӧзiдiлче.
Николай Марцинiң Хакас чирiне чарыдылған «Вечер в степях Хакасии» паза «Заря в степях Хакасии» хоостары пар. Хоосчы чорыхтарға чайғызын чӧрерге хынча. Чылығ туста тасхар палаткада даа хонарға чарир тiпче ол. Республиканың саблығ Салбых кӱргенiн кӧрерге чӧргенде, оттар аразында нимiстен чӧрчеткен тӧдеттер Н.Марцинiң хайиин тартхан. Ол хузыҷахтарға чарыдып, хоосчы «Удоды Салбыкского кургана» тоғызын чайап салған.
Новосибирсктегi хоосчының пасха даа тоғыстары хайхастығ. Кӧзiдiг тузында аалҷылар олар хайди чайалғаннаңар хынып искеннер. «Сибирьдегi скифтер» проект Хакасияда 20 ноябрьға теере тоғынар.
Автор :
Татьяна ТОПОЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде