Ыраххы чоллар хығырҷаңнар
30.09.2022
Хабарлар
Газетабысха – 95 чыл. Пастап «Хакас чирiнiң», анаң «Хабарның» ӧӧн редакторы полған Максим Чаптыков хынығ паза чапсых материаллар сығарарына, газетаның кӧрімін чахсыландырарына улуғ хайығ айландырҷаң. Мында аның чуртас чолынаңар хысхаҷах танығлар
Хайда нир хызарча
Максим Константинович Чаптыков 7 сентябрьда 1950 чылда Асхыс аалда тӧреен. Ортымах школа соонаң чиит оол iстенiс чолын пастирға чарадыбысхан. Iди ол геологтар ӧмезiнзер лаборант поларға кiрiп алған. Аның алнында хазнабыстың аймах пулуңнарында полып алар чахсы оңдай азылған. Сынап таа, ыраххы чоллар, чыс тайғалар, хараазын кӧйчеткен от хыриндағы хынығ чоохтазығлар, чӱрексiнiстiг ырларны пiр ӱннең толдыр турғаны.
«Пiрее хати тайғаҷа парчатсаң, нир iди ле хызарчатхан полча. Айа-айаба, че ӱcтӱнҷе пас чӧрерге килiсче. Алай кӧгемзiк кибiс чiли чайылчатхан ноңныхха орта пол парчазың. Торым хузухтаңар чоох таа чоғыл. Иирде тынанчатса, торымнар хайди хойғалап албас», – iстенiс чолынаңар сағысха кирерге хынҷаң Максим Чаптыков.
Геологтарнаң хада тоғынчадып, ол палыхтир кирекке тартыл сыххан. Пола-пола аннаң чарыл полбиныбысхан. Iди ол хармахтирына хада хонғанын, iкi оолғын кӧнiктiрiп алған. Анаң, пiрее тайға суу алай амыр кӧл хазында одырып, палыхтаң татхыннығ мӱн хайнатчатса, геологтарнаң хада хайдағ чирлерде полғаннаңар хынығ чоох пастабысчаң. Оларға хайдаң cурыныс пiчии килер, анда iстезiглiг тоғыс иртiрерге килiсче. Аннаңар аның чооғында ыраххы-чағынғы орыннар ипти ле адалып одырчалар. Оолағастарына истерге оңнығ ла хынығ нимес.
– Пiстiң, лаборанттарның, ӧӧн тоғызыбыс геологтар тапхан тас-минералларны сыныхтиры, ал-алынҷа пӧл салары полҷаң. Анаң оларны сомға суур саларға киректелҷең. Ноға-да пу тоғыснаң ӧӧнiнде мағаа айғазарға килiсчең. Чахсы суурып алза, тастар хайди аймах ӧңнернең ойнасчатханына ӧкерсiнчезiң, – ӱлесчең хада тоғынчатхан туста позының cағыстарынаң пастых кiзi.
Аннаңар даа полбас па, ол Ағбан пилтiрi аймаандағы «Путь к коммунизму» газетазар тоғысха кiрiбiскенде, сомҷы полыбысхан. Пазох ла тоозылбас-парбас чорыхтар, тоғазығлар, аймах хабарлар. Пеер килер алнында Максим Чаптыков Иркутсктағы хазна университедiнiң журналистика факультедiн 1980 чылда тоосхан.
Редактор орынҷызы
Пӧзiк ӱгредiглiг сомҷыны Ағбан пилтiрi аймааның «Путь к коммунизму» газетазынаң «Советская Хакасиязар» тоғысха алып алғаннар. Сах мында пiреезiнiң сурығ табылча полар – хакас кiзiнi ноға «Ленин чолынзар» албаан полҷаңнар? Пастағы сылтағ – Максим Чаптыков, пос тiлiнең чахсы чоохтасчатса даа, хакас тiлiнең пас полбаҷаң. Iкiнҷi cылтағ – «Ленин чолында» Михаил Тутарковнаң Григорий Бурнаков сомҷы тоғызын маңнаныстығ толдырчатханнар.
Максим Константинович, тiзең, орыс тiлiнең cыхчатхан газетада тоғынып, олаңай сомҷыдаң редактор орынҷызына читiре ӧс парыбысхан. Олох арада пасха даа орыннарда тоғынарға маңнанған. Хайда даа полза, чахсы хабарҷы полчатханын кӧзiдерге харасчаң. Iди Москвада сыхчатхан «Федерация» газетаның Хызылчар крайынҷа, Хакасияҷа паза Туваҷа собкоры полчатханда, аның хабарлары иң чахсылар санында пiр ле хати таныхталбаҷаңнар. Анзын чир-суғҷыбыстың аймах-пасха сыйыхтары маңат киречiлеҷеңнер.
Чоохха килiскенде, мындағ танығ идерге чарир: «Федерация» газетада тоғынчатханда, аның пасчатхан оңдайы алыс парғанына прайзы даа хайығ айландырған. Мағаа аның хабарларын хығырарға килiсчең. Максимнiң хада хонғаны Галина Чаптыкова, Сунчугашевтер хызы, «Ленин чолында» тоғынчатхан. Пiс аннаң пiр пӧлiкте полғабыс. Аннаңар Галина Ефимовна пiрее хати «Федерация» газетаны ағыл килҷең. Хығырып алар оңдай табылҷаң.
Амды Максим Чаптыков «Федерация» газетада хайди тоғынып пастааннаңар пiр-iкi сӧс. «Советская Хакасияның» ӧӧн редакторы Николай Огородников Россияның Хазна Думазынзар депутатнаң табылғанда, Максим Чаптыков аның киртiстiг кiзiзi полыбысхан. Москвазар удаа хада чӧрҷеңнер. Пӧзiк ӱгредiглiг хабарҷыны ноға собкорнаң алып албаҷаң.
Хаҷан Николай Дмитриевич Огородниковтың депутат полар тузы тоозылғанда, ол позының ӧӧн тоғызынзар айланған, «Советская Хакасияның» ӧӧн редакторы полыбысхан. Позының киртiстiг кiзiзi полған сомҷыны ундутпаанох, пастағы орынҷызына турғысхан. Наа орын – уғаа нандырығлығ тоғыс. Че Максим Константинович ӧӧн редакторның iзенiзiне турыстығ тудынған.
– Пiстiң чон хайдағ пасхаҷыл, пилен сағыстығ, я? Пiрее таластығ cурығ хоостыра минзер хоптанарға килчелер. Оларның кӧзiне кирек кiзiлернең телефонҷа чоохтас пирчем. Парып, тоғазып ла аларға халча. Чох, парбинчалар, минi хада апарчалар. Позымның даа тоғызы пас азыра. Пiрееде килiспин дее парча. Сах андох хомай кiзi пол парчам, – пiрееде хомзынҷаң редактор орынҷызы.
Аның сыйыхтары
Позының чайаачы тоғызына тӱгеде пирiн салған, тӧремiл маңат кӧзiдiмнерге читчеткен ус пастыхтар саринаң хайығ чох халбинчатхан тиирге чарир. Кӧп саннығ cыйыхтары, аарластығ аттары аразында Максим Константинович ноға-да пастағы орынға «Сойан-Сус ГЭС пӱдiриинiң араласчызы» кӧксiнде хазанҷаң ӧнетiн тимнелген танығны пӧзік паалапчатханын пiр ле хати истерге килiспеен. Пу танығны сомҷы-хабарҷы 1986 чылда алған.
1984 чылда, тiзең, Максим Чаптыков СССР-ның Журналисттер пiрiгiзiне алылған. 1970 – 1980 чылларда пу пiрiгiске кiрiп алары оой ла полбаан. Хабарҷы кiзее хайди даа пiр орында иң асхынах 3 чыл тоғын саларға киректелген. Ағаа хоза, иң чахсы материаллар ӧнетiн тӧстелген комиссияа сыныхтаға тимнелҷең. Паза СССРның Журналисттер пiрiгiзiндегi улуғ частығ хабарҷылар санынаң 3 кiзi рекомендация пирерге кирек полған. Аннаңар хабарҷының чуртазында пу танығлығ кирек кiчиҷегес ӱлӱкӱн-пайрамға тӧӧй пiлдiрҷең.
1999 чылда ағаа «За заслуги перед прессой: четвертая власть» кӧксiнде ал чӧрҷең танығ пирiлген. Пу сыйыхха Сибирь регионындағы иң чахсы, улуғ опыттығ хабарҷылар турысчаңнар. Аны Ағбанның чуртағҷызы, Сибирь синiнде сыхчатхан «Новь» хоос журналның редакторы Михаил Нашиванов сағын таап алған, чуртасха кирiп аларына кӧп тус паза кӱc хоратхан. Пӱӱнгi кӱнде, тiзең, ол танығ орындағы регионның хазна сыйиина тиңнелче, анда хайди даа правительство кнезi хол салча.
«Советская Хакасия» газетаның ӧӧн редакторының пастағы орынҷызы 2000 чылда «Хакасия культуразының cаблығ тоғынҷызы» аарластығ атха турысхан. Орыс тiлiнең сыхчатхан газетаның чайаачы ӧмезiнде мындағ пӧзiк атха кӧп ле кiзi турыспаан полған. Оларның cанында Максим Чаптыковнаң Мария Чертыкова адалчатханы прайзыбысты даа тың ӧрiндiрҷең.
2005 чылда пiстiң республикадағы хабарҷыларның теестегi чыылии тузында ағаа Россияның Журналисттер пiрiгiзiнiң Аарластығ пiчиин читiргеннер. Хаңалҷостаныбызарға хынчатхан чайаачы кӧңнiлiг чир-суғҷыбыс ойын пазында соонаң даа чоохтан салҷаң: «Пасхазының соона халбин тоғынчатхан осхаспын. Кӧрiңер, хайдағ алтын букваларнаң пазылған пiчiк алып алдым».
«Россия Федерациязының саблығ журнализi» аарластығ ат пир турардаңар чарадығ алылғанда, прайзыбыс таа сиргектенiбiскебiс: пiстiң республикада андағ сыйыхха кем не иң пурун турызар ни? Хайдағ даа полза, анда Россия президентi хол салча нооза. Прайзының пурун андағ аарластығ атха Максим Чаптыков турысхан.
Пастағы алызығлар
2006 чылда пiстiң газетаның ӧӧн редакторына наа кiзi киректелген. ӧӧркi пастыхтарыбыс ол Максим Константинович Чаптыков поларға кирек тiп чарат салғаннар. Амды хайдағ алызығлар пасталарын сағыпчабыс. Iдӧк тее оңарылыстығ, наа пастых наа оңдайнаң хылынча, кӧңнi-чӱреене чарас кiзiлернең тоғынарға харасча. Андада ла кӧзiдiмнер чахсы поларлар, хайдағ даа пӧгiннернi чуртасха кирiп алар оңдай табылар.
Пастағы алызығ пiстi тың на чочытпаан. «Хакас чирiнiң» ӧӧн редакторы поларға кирек осхас. Чарир. Пӧлiк устағҷыларының орнына пӧлiк редакторлары кирiлдi. Олаңай хабарҷылар пастағы категориялығ редакторлар полыбыстылар. Позыбыс аразында хаңалҷостанысчабыс: иң ӧӧнi – редактор сӧс пар. Хайдағ редактор полчазың, анда кемнiң кирегi халтыр.
Наа пастыхтың оңдай-хылиина кӧнiгерге кирек. Аннаңар даа сиргек тудынчабыс. Хаҷан ол «Хакас чирiнiң» адын «Хабарға» алыстырар сағыснаң ӱлескенде, хайди поларын пiлбинiбiскебic. Редакцияда ӱр тоғын салғаннар чахсы оңарчабыс, сынында «Хабарлар» адаларға кирек. Газетабыс пiр ле хабар таратпинча нооза. Олох арада хазна пiчiктерi тимнелчетсе, «Хакас чирін» хайди ла полза пас салҷаңнар: «Хакас чири», «Хакас чiрi» паза даа пасха сӧстернең тузаланҷаңнар.
Олох арада Максим Чаптыковтың наа пастағларын таныхтирға кирегӧк. Iди ол «Чоным минiң, чоным» таңмалығ материаллар тимнеп, чарыхха сығар турарға чарадығ алған. Аның ӧӧн пӧгiнi – Хакасиядағы 272 аалның тархынынаң, андағы саблығ кiзiлернең таныстырары. Уғаа орта сағыс. Пiрее чир-суғҷыбыс пос ла аалында чуртапча, аарласнаң тузаланча, че пасхазының алнынзар сығарға хынминча. Андағларны махтирға кирек полғабыс. Сах андох тоғыс хайнабысхан. Хакасияның иң ыраххы пулуңнарына читчеңмiс, чоннаң тоғасчаңмыс, чоохтасчаңмыс. Пiрее аал тархыны хоостыра архивте дее хасхланарға, кирек танығлар кӧрглирге килiсчең. Хығырығҷылар андағ чапсых хабарларнаң хынып танысчаңнар, пiстi махтаҷаңнар.
Че ол чахсы чӧрiм газетада ла халған. Максим Константиновичтi ол хабарларны, піріктіріп, алынҷа чыындынаң cығарыбызарға чӧптеп кӧргемӧк. Хайдағ даа полза, пу чӧрiмнiң пастағҷызы ол нооза. Максим Чаптыков пiр дее ӱндеспин салған, книга сыхпаан.
Тоозылбас чорыхтары
Чиит туста геологтарнаң хада кӧп чӧргенi аның ханына сиип парған, неке. Хабарҷының маң чох тоғызы даа аар-пеер чӧр килерге харығ полбаҷаң. Хада хонғанын, iкi оолғын машинаа одыртып алып, пiрее чирзер ойлада халҷаң. Чағынғы республикакрайларда пiр ле хати полбааннар, неке. Пасха чирлернең танызары, аның тархынын пiлiп алары ыраххы чолларға хығырҷаңнар. Анзынаң ол тоғыс тузында даа маңат тузаланҷаң. Пiрее хабарҷыларны хада одыртып алып, Тағлығ Алтайзар алай Тувазар чӧр килҷеңнер, хонҷых республикаларның чуртазынаң, наа чидiглерiнең, саблығ кiзiлерiнең таныстырҷаңнар.
Андағох оңдайнаң Чулымдағы хакастарның чуртазынаңар пiлiп аларға чӧр килгеннер. Максим Чаптыков позынаң хада Михаил Идимешевтi паза Николай Султрековты алып алған. Ол чапсых чорыхтаңар хабарҷыларыбыс улуғ материаллар сығар турғаннар. Редакторыбыс, тiзең, Томск облазы пастыхтарынаң тоғазып, ас саннығ халған хакастарға хайдағ полызығ пирiлчеткеннеңер, ноға олар iди хомай чуртапчатханнаңар матап тӱптестiр чӧртiр.
– Чулымдағы хакастарыбыстың таңдағызы чоғыл. Ас саннығ чоныбыстың аразында пос тiлiн пiр ле кiзi пiлче. Пасхалары, улуғ частығлары даа, оңарчалар, че чоохтаспинчалар, – улуғ хомзыныста чоохтан салҷаң полған Максим Константинович.
Андағ узах чорых ӱчӱн аны махтирға чарир. Пiстiң редакциядағылар чӧрген соонаң Чулымдағы хакастарыбыста пiреезi полған ма, чох па – сағба истiлбеен. Пу тусха читiре хазыхтар ба – пiлбес. Хакас тiлiн ундутпаан, чоохтасчатхан Анатолий Тазарачев тее редакциязар пiчiк паспиныбысты. Мының алнында ол пiрее-пiрее хабарлар ыс пирҷең.
Амды аның чайаачы тоғыстарынаңар хай пiрее танығлар. Максим Чаптыков 3 чыындының авторы полча. Оларның аразында Хакасияның ӧӧркі Чӧп кнезiнiң пастағы орынҷызы полған Геннадий Африканович Вяткиннiң чуртас чолынаңар пазылған чыынды прайзының хайиин тартхан полар. Чайаачы кӧңнiлiг хабарҷы аны Хакасияның ӧӧркi Чӧбiнiң чахии хоостыра пасхан. «Россияның cаблығ пӱдiрiгҷiзi» аарластығ атха турысхан Геннадий Вяткиннiң тӧреен-ӧскен чирiнзер удаа чӧр турҷаң, туған-чағыннарынаң тоғасчаң, чоохтасчаң. Тоғысха пiр ле чапсынза, аны хайди даа кiчеп толдырарға харасчаң.
Андағох оңдайнаң пасха даа чыыңдыларын тимнеен паза чарыхха сығарған. Ағаа хоза, пiстiң cаблығ хакас оолларыбыстаңар уғаа маңат очерктер газеталарда сығар турған. Россия Матыры Игорь Ахпашевтеңер, суғ алтынҷа чӱс чӧрчеткен «Курск» атомнай кимеде саайланған Вячеслав Майнагашевтеңер паза даа пасхазынаңар пасхан очерктерiн алынҷа чыындынаң сығарыбысса, уғаа чахсы поларҷых.
Автор :
Анатолий Султреков
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде