ТӦӦ ЧИРІНІҢ ИЗЕБІ ЧОХ КӦГҶӀЗӀ
30.08.2016
Хабарлар
Евдокия Петровна Тыгдымаева... Амғы чииттер аны ӧӧнінде «Іҷенің часказы», «Сын киртініс», «Чиит ӧӧремнеңер» паза даа пасха сарыннары пастыра піпче поларлар. Ағаа хоза, ол саблығ тахпахчы-кӧгҷі полған, Тӧӧ чирін тиксі махтаға сығарҷаң. Хакасияда иртчеткен хайҷы-тахпахчыларның Айтыс мариинда сыбыра арадасчаң, тӧреен-ӧскен чирінзер сыйых чох айланмаҷаң.
Изен-хазых полған полза, Евдокия Петровна позының 85 чазын таныхтирҷых. Улуғ хомзынысха, 75 чазын чазаан соонда, ах чарыхтаң парыбысхан. Сын кӧңніліг хайҷы-тахпахчылар тың хомзынысханнар, Тыгдымаева чох ӧкіс ле халғанға тӧӧйбіс тіҷеңнер. Че аның тахпахтарын, ыр-сарыннарын чоныбыс хынып толдырча. Удаа истерге килізедір улуғ частығлардаң: Тыгдымаеваның тахпахтарын чалахай кӧӧ хоостыра таныпчабыс.
Амды аның чуртас чолынаң хысхаҷахти таныстыр саларға чарадыбыстым.
ТАХПАХТАР-ХУЗЫҶАХТАР
Алтай аймаандағы Ызых тағлары кистінде орныхчатхан Аршаннар аалда пістің чирдегі саблығ хайҷы-тахпахчыларның теестегі Айтыс марии иртчеткен. Аның ӧӧн чардығы аалдағы Культура туразында азылған. Кибір хоостыра хай піреелері кӧглирге маңнанғаннар, Совет ӱлгӱзін, коммунисттер партиязын махтап турғаннар.
Анаң марығны аал хыриндағы чазыда узаратханнар. Анда уғаа килістіре орын тимнеп салтырлар. Ағас одырчыхтар илееде кӧрінче. Пастағы туста чон-чахсы азах узында полған. Марығ ам даа пасталғалах, аннаңар кізілер аар-пеер пастырыс чӧрчелер, чапсых тылаас-хабарларнаң алысчалар, хынығ чоохтасчалар.
- Толя, сағаа килістіре тахпах кӧглеп пирим ме? - чалахай кӱлімзірепче Евдокия Петровна, минзер сыныхти кӧрчеткен туста.
Пазым икібізіп, сах андох аның тахпағын пазып аларға тимненібістім. Тоғызым андағ нооза, Айтыс марииның араласчыларынаң тоғазып-чоохтазып, тахпахтарын пазып аларға, газетабыстың хығырығҷыларына читір пирерге. Аннаңар саңай маң чохха тӱсчем.
Алында сарнаан сарыннар
Айах таа пазында халҷаңнар.
Ам сарнапчатхан сарыннар
Ах пічікке пазылчалар.
Сынап таа минің тоғызыма килістіре тахпах. Че пістің чонның кибірі хоостыра тахпах хаҷан даа ікі чардыхтығ поладыр. Пу ікінҷі чардығы. Пастағы чардығының сӧстерін пазарға маңнанмин халғам - хайдағ ачырғас. Аннаңар аны хати сарнап пирерге сурынғам.
- Алтын даа клеткадаң позаан хузыҷах паза нандыра айланминча. Тахпах андағох нооза: кӧглебістің - хати сарнап полбассың, - уғаа махалығ тиңнестірігнең тузаланча саблығ тахпахчы.
Хомзын парғанымны кӧр салып, кӧңнімні кӧдірерге сағынған осхас. Амды сала ағырин арах, тың на маңзырабин, пасха тахпах кӧглеп пастабысты. Аның сіліг ӱнін истіп аларға чон чыылызып пастаан. Сынап таа, Тӧӧ чирінің изебі чох тахпахчы-кӧгҷізін нинҷе дее ӱр истерге тимдезің - махаң ханмас. Кізіні хайди матап аптап алча. Ол даа сылтағнаң пайаағы тахпахтың пастағы чардығын пазарға маңнанмин халғам, саңай алаң асхам.
Адам чирі - тӧреен чирім,
Алтын даа салза, пирбес чир.
Аймах чирі - кізі чирі,
Аптын даа пирзе, парбас чир.
Инем чирі - тӧреен чирім,
Кӱмӱс тее салза, пирбес чир.
Илнің чирі - кізі чирі,
Кӱмӱс тее пирзе, парбас чир.
- A-а, чорт, ол даа пасха чирлерні, алтын-кӱмӱске садынтырбыс па!.. Орта, орта, Дуся пиҷек! - кӧгліг сууласчалар кізілер.
- Амды прай пазып алдым... Алтын клеткадағы хусхаҷах айланмас иде учуғарға маңнанмады, - ӧрінізімнең ӱлезіп, улуғ алғызым читірчем чонның кӧңнін кӧдірчеткен тахпахчы-кӧгҷее.
ОРАЙ ИИРДЕГІ САРЫН
Евдокия Петровна Тыгдымаева илееде чыллар почтада тоғынған. Ӱс чул аалда, газета-журналлар тарат чӧріп, анда-мында ла чоох-чаахнаң турыбысчаң, Iзе, Тӧӧ чирінің саблығ хайҷы-тахпахчылары хай партыр. Полған на аалның позының кӧгҷілері табыладыр. Че хайҷылар аразында Апанис Бурнаковнаң, тахпахчылар аразында Евдокия Тыгдымаеванаң тиңнесчең кізі табылбаҷаң.
Аннаңар даа, неке, аал аразынҷа газета-журналлар тарат чӧрчеткен саблығ тахпахчыны полған на кізі, позының чуртынзар киріп, ізіг чейнең дее сыйлабызарға харасчаң. Аның ӱчӱн хайдағ ла полза сылтағлар сағын таап алҷаңнар. Улуғ частығлары пенсияны тузында ағыларзың ма тіпчелер, чиит ипчілер пала ахчазы хаҷан поларын пілерге сағынчатхан полыбысчалар. Постары, тізең, андағ саблығ кізіні чурттарынзар киріп, стол тимнеп пастабысчалар.
Таныхтирға кирек, Евдокия Петровна почтада тоғынчатханда, Ӱс чул аалда газетаа пазыныс уғаа оой иртчең. Піске, хабарҷыларға, ағаа полызарға даа кирек чох полҷаң, прайзын ипти ле чӧптеп алҷаң. Ол прай даа хабарҷыларнаң чахсы таныс полған. Ағаа хоза, Евдокия Петровнаның Жанна хызынаң институтта пір группада ӱгренгебіс. Аннаңар саблығ тахпахчы мағаа іди паарсаҷаң, сурыныстарыма удур парҷаң.
Пірсінде ол, хонҷыхтарынзар чоох-чаахнаң одырарға парып, илееде саадап парыбыстыр. Паза ла сизінзе, орай иир. Сах андох ибзер маңзырапчатпас па. Килзе, хада хонғаны ізікті істінең пиктенібістір. Тохлатса даа, аспинча. Таң халын уйғаа пастырыбысхан, таң ипчізін ӱгрет салыбызарға сағыныбысхан - пілбес.
Ізік хыринда турчадып, изебі чох тахпахчы кинетін не ас кисчеткен комбайннар тоғынчатханын ис салған. Чайаачы кӧңніліг кізі хайдағ даа сидік туста холларын пос-пас салбинча. Кӱскӱ хыра тоғызында араласчатхан кӱлӱктердеңер сағын парыбызып, позы алынҷа хайдағ-да кӧгні хыңнанып пастабысхан. Пастап ағырин арах, анаң кӧместең тыыда сарнирға харасчатхан.
Орай тигірнің чылтызын санап,
Сайлығ чолымҷа мин парчам ипти.
Ос ағастар, айнаң чарызып,
Сууласчалар, сағысты сайби.
Че, че, хайдағ чалахай, кізі кӧңнін кӧдірчеткен сӧстер постары ла чізілізіп одырчалар пу сарынға. Амды хайди-да позының чарых паарсазын, аны ундутпинчатханын андағох чылығ, чурек тибіретчеткен сӧстернең кӧзіт пирерге кирек. Чарых чылтыстар алтында ол чалғысхан нимес. Кӱскӱ хыра тоғызы хайнапча. Аал істінде дее чииттернің ӧткін хайынызы тохтабинча.
Хайдазың амды, ӧӧрем син минің,
Хайдағ тоғыста істен чӧрзің ам,
Хара харахтығ чалахайым,
Хара чібек састығ хынғаным?
Мына піди чайалған орай кӱскӱ иирде «Чиит ӧӧремнеңер» тахпах. Пастап ол аны позы ла толдыр чӧрҷең тиирге чарир. Кізілернің кӧңнілеріне тың кірҷең. Таштып аймаандағы Харағай паары аалда тӧреен чиит композитор Олег Токояков аны, ис салғандох, ноталарға киптебіскен - амды ол чонның хынчатхан сарынына айлан парды. Улӱкӱн-пайрамнар тузында аның чалахай кӧӧ хоостыра чииттер хайди ипти кірлектеніс чӧрчелер. Пірее ӧткін хылыхтығлар, кӧклӧҷек осхас абахайларның хулахтарынзар чағын мӧкейіп, арығ чӱрек-кӧңнілерінең ағырин кӧглеп салыбысча поларлар.
Хара харахтығ чалахайым,
Хара чібек састығ хынғаным...
КӰЛӰК ТАБАН ТИЗІБІСКЕН
Пістің чирдегі саблығ хайҷы-тахпахчыларның теестегі Айтыс марии хыызына кірібіскен туста, чон алнынзар Асхыс аймаандағы Сыр аалдан, килген улуғ частығ ирен сых килді. Кӧксінде орден-медальлар илееде. Ӧскен сыны ортымахти, чӧпче пӱдістіг. Сыйыхтарын кӧріп одырза, чаада махачызы ӱчӱн кӧп хати махтаға сыхтыр.
- Сыр аалдаң килген Маганаков оол, Евдокия Петровнанаң тахпахтазып албаанда, ибзер айланмаспын тидір... Дуся пиҷек, мындазың ма?.. Сыхтах пеер, алып-кӱлӱктің харахтарына даа кӧрінібіс, - иптестір парча Айтыс марығны уғаа килістіре апарчатхан саблығ писатель Михаил Кильчичаков.
Чонның хазыр айа сабызы тыҷыри тӱскенде, прайзы сизінібіскен: изебі чох тахпахчы-кӧгҷі Маганаковнаң сӧс пылазарға сыхчатхан осхас.
Кӧк тее чазының кӧк порчозы
Кӱннің дее сай кӧгер турар.
Хырых аймах сӧстіг оолах
Кӱннің дее сай кӧглеп пирер.
Ах таа чазының ах порчозы
Кӱннің дее сай ағар турар.
Арға палазы Маганаков
Хайдағ нандырығ истер ни?
Піди пастабысты Маганаков. Сӧс пылазып, тахпахтазарға ол хығырған нооза. Аннаңар пастағы сӧс ағаа пирілген.
Кӧк чазының кӧк оды
Кӧгеріп ле турҷаң полза чи.
Кӧглезіп турған арғызым
Кӧгҷі полтыр, кӧрчетсем.
Ах чазының ах таа оды
Ағарып турҷаң полза чи.
Айыт турған арғызым
Сарынҷы полтыр, піл турзам.
Тыгдымаева піди амыр пастаанына анзы ӧрін тее партыр. Амды сала иртіре хылынып пастабысты.
Кӧглеп турған арғызым
Кӧгҷі полтыр, сағын кӧрзем.
Кӧксіңнең сыххан кӧглеріңні
Сым ит салзам, хайди полар?
Че Евдокия Петровна мындағ сизіндіріге хайығ даа салбады. Ол Айтыс марығларда кӧп хати араласхан, артыхтарны даа кӧрген.
Улуғ чолларға сығарға
Иптіг чорыхтығ ат кирек.
Улуғларнаң піліп чоохтазарға
Иптіг сӧстіг кізі кирек.
Чалбах чазыҷа ойладарға
Чалбах туйғахтығ ат кирек.
Чахсы чоннаң чоохтазарға
Чалбах чӱректіг кізі кирек.
Маганаков ам на сизініп пастабысты - алнында изебі чох тахпахчы полтыр. Ир табан тӧдір пазын сыхты.
Аптыма мӱнген торииҷаам,
Хамҷы саап турза, хай парбас.
Чолларҷа чортыр парчатсам,
Кем полчатханыңны сурып алам.
Аптыма мӱнген адыҷаамны,
Ахсын тудып, ойлат парам.
Чолларны ибір чӧрчетсе,
Кемнің ипчізізің - сурып алам.
Іди ибірініп пастабысхан тахпахчыны Евдокия Петровна піди тохтатхан:
Адам чирінде айланып ахча
Ады саблығ Тӧӧ суум минің.
Арғал алнында айыт саларға,
Ипчі дее ползам, адым кирек пе?
Инем чирінде иніп тее аххан
Илбек салғахтығ Тӧӧ суум пар.
Илнің алнында айыт турарға
Ирімнің дее ады полызар ба?
Пайаадаң сала кӧртем-махтанҷых оңдайнаң тудынчатхан ир-кӱлӱк, изебі чох кӧгҷі-тахпахчы полчатхан Евдокия Тыгдымаеваа піди матап тітіріп алып, хол ла сабызып, уйатханына, хыйа пастыра халған. Айтыс мариин кӧрерге чыылысхан кізілер, Тӧӧ чирінің саблығ тахпахчызын махтап, айаларына айабин, матап хол сапханнар. Олох арада позын иртіре арах тудынған Егор Константинович Маганаковха хатхырысчатханнар. Сынап таа, чон-чахсының алнына сығып, ипти-тапти сарназарға чалбах чӱректіг кӧгҷі кирек тидірлер. Аннаңар анзына пу айтыс маңат кӧзідім полған: кемні тахпахтазарға хығырчатханын улуғ частығ кізее кӧмес тее сизінерге полған. Іди тудынған полза, чон алнында даа уйатха кірбесчік.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде