Мӧге чир
09.09.2016
Статья
ЛИТЕРАТУРА СТРАНИЦАЗЫ
Чоох
Ағбаннаң Таштыпсар машиналығ ойлатчатсаң, устығ пастығ Имҷек тағыҷахтарны иртіп, Таштыпсар асчатхан пилзер сығып одырзаң, ікі сариндағы тағларға хыстыр салған Ибіг суғ ойымынҷа Таштып суғ озариндағы Пойзым тағ, айадағы чіли, іле кӧрін килче. Аның идеенде ӧнетін чайа тасталған осхас Пыдырах аалның тураларының хырлары чарыпча. Оларның кистінзер арах чалбах Тимір тастарның сӧӧ тартылған хырлары Пыдырах суғзар ине халча. Тӧңзер сығып одырғанда, Андрей Ольга туңмазын машиназын тохтадыбызарға сурынған. Машинадаң сығып, апсах, аалынзар чазағ сығыбысхадағ чіли, тӧңзер тӱрче пас парып, турыбысхан.
Озарых тағларның хол-холаттарынҷа читіре тараалах тубанның халған намачылары ойымнарҷа тарапча. Кинетін, пу кееркестіг сомны кӧріп, апсахтың кӧксі пулғал килген. Халғанҷызын тӧреен аалынзар килгеннең пеер, хырых чыл ас парды. Андада даа, іҷезін сыыраттарда кӧлет салып, тоғызына сағыссырап, іҷезінің ӱс кӱнін иртіріп алып, чӧре халған. Ағаа хоза, ипчізі Наташа, палаларға сағыссырап, ӱрӱктірген.
Аалзар кӧрчеткен апсахтың сағызында ба, хулахтарында ба алай кӧксінде бе, хайдаң-да ыраххыдаң ипчі кізінің сыыттары, тахпахтары истілче. Ол кӧглерге чатхан хылларының ӱнненгені, хайҷының кӱңӱрек ӱннең хайлааны хозылып, пірде тыыда, пірде сала-сула ла истіл килче. Харахтарын хол пладынаң чысхланып ала, Андрей машиназар айлан килген. Аҷазының кӧңні алыс парғанын кӧріп, Ольга, nip дее ниме чоохтанмин, машина ізиин ас пирген. Андрей дее, пір дее ниме чоохтанмин, тыыда улуғ тыныбысхан.
Харындастар пабазынаң уғаа ирте халғаннар. Пабазы чааға парчатханда, Андрей ікі чазын наа ла алтабысхан полтыр. Ыңааҷах Оля іҷезінің хуҷаанда халтыр. Апсалны уғаа ус холлығ кізі полған тіҷеңнер. Чааға парар чыл наа тура тӧзирге ағастар даа тимнеп пастабысхан полтыр. Тимнеен ағастары соонаң одыңа ла туза полтыр. Пабазының кізее паарсах хылии паза ус холларының тудынған сылтаа іҷезіне пабазының соонда даа туза полтыр. Ол сидік чылларда за аал-хонҷых, туған-чағыннар уғаа чӧптіг тудынҷаң осхастар. Унизее, час палазын тасти, колхозта тоғынарға киліс парған. Харын даа, улуғлан парған Хызинче пиҷек палаларны, азырап, кӧр пирҷең полған. Пабазы Курск тӱгеезінде саңайға чат халған тіп «похоронка» килгенін Андрей чахсы пілче. Іҷезі палаларын хорыхтыр салғаннаңар, неке.
Іҷезі тасхартын кічиҷек ле чаҷынахтар тудынып алып кір килген. Сырайы хайди-да кӧгерте харал чӧрібістір. Харахтары, тоғылах иде сіс парып, пір дее ниме кӧрбинчелер. Килкімге хат парып, тӧрзер дее иртерге маңнанмин, Апсал пос холынаң иткен ізік хыринда турчатхан орғанға тӱңдере тӱс парған. Кічиҷек Оляҷах, сым на чатчатхан іҷезінің холларын тартхлап ала, сыңзыпча. Андрюш, ниме пол парғанын оңарбин, іҷезі ле килгенін кӧр салып, сала маңзыри нанҷыларынаң ойнирға харанға сыға халған. Аалда тасхар хайын чӧрчеткен инейлер, оолахсар хомзыныстығ харахтарнаң кӧріп, пазын паарсах сыйбабысчалар. «Унизе орай палаларынаң ӧкізӧк халды», - тіп оларның кӧӧлҷе сыбыхтасханнары сағызына тирең сиип партыр. Аалда ипчілернің сыыттары ӱзілбинібіскеніне олған-узах кӧнік тее парған. Анда-мында сиденнер тӧзінде чатчатхан тӧгелерде маң туста чоохнаң одырғлапчатхан апсахтар даа кӧгенек ніңнерінең харахтарын чысхлап одырчалар. Ол чобағларны оңаарғалах олғаннар ла, іс-кирек чох Пыдырах озариндағы узун сиихтастар аразында чаалазыбох ойнап, хатхы-кӱлкіделер. Чаада чат халған пабаларына, туған-чағыннарына махтанызып, сала урусхлаанҷа парбинчалар.
Ирткен тустың чилегелерін сағыста хасхланып, Андрей аалға даа читкенін сизінмин халған. Ольга машиназын Кизіг ахсы адалчатхан іліг ілҷең орында тохтадыбысханда ла, сағыстары пу чирзер айланған.
- Мына, Андрюш аҷа, тӧреен аалыбыстың ізии. Мағаа даа удаа ла пол парарға киліспинче. Тынаға сых парғанда, кізі амыр чуртап алғадағ пілдірче, че идер ниме уламох кӧп табылча, - позы, кистіндегі одырчыхта чатчатхан пакетті алып, аннаң хырын ас салған арағалығ бутылка, колбаса кизектерін, халас сығарғлап килген. - Че, аар-пеер сеектебізіп, пурунғы чоныбыссар айланып, чахсаан ахсан кӧрдек. Синнең полар, мин дее халғанҷы тустарда тӱстерімде пу ла аразында хайынчатхан полчам. Мының алнындағы осхас кічиҷек хызыҷах полып, пызолар, хойлар, хастар хадар чӧрчем. Оӧрелерімнең хада суға соомчам.
Ӧӧркі чайааннарзар, тағлар, суғлар ээлерінзер ачых чол, хазых чуртас сурынып, іліг тастап айланған соонда, чірче тӱбіндегі арағаны амзабызып, апсах, ибіркіні кӧріп, илееде турған. Анаң, холындағы нимелерні туңмазына пирібізіп, пос алынҷа чоохтанған чіли, туңмазынзар айланча:
- Тігі Монашка тағның тӧзінде «пионерлер костёрын» иртірҷең полғабыс. Хаҷан-да клазыбыстағы пионерлер отрядынаң устаамох. Пансионзар наа ла килген кізі чалтанҷыхпын. Рапорт пирчетсе, туюхтанғаныма тізектерім сірлескенҷе парҷаң полған. Амды кӱлкістіг пілдірче. А, тігі чізе, хара суғның палчахтығ кичиинде чол чоғыл ба?
- Хаҷанох. Ибіре пу шоссені тӧзеп парыбысхан соонда, чон іди чӧрбинібіскен, - нандырча Ольга.
- А хаҷан-да уғаа саблығ кичіг полған, - кӱлінче апсах. - Харағай паарындағы, Тарбағандағы, Чыланнығдағы, Пыдырахтағы чон Таштыпсар базарға піди чӧрҷең полған. Прайзының тілінде чоох пу ла палчахтығ кичігдеңер. Хаңааларын олох кичігні ниик кис парыбызар иде таарлапчалар. Иргі Таштып пилтірін кӧрчезің ме? Енке харындаснаң хада хармахтығ ол ла саринҷа хайын чӧрҷең полғабыс. Уғаа чоон пыралар, ах палыхтар, пуға палыхтар хаптыр килҷең полғабыс. Ибдегілерібіске улуғ той-пай полҷаң. Ибігдегі олғаннар Таштыптың ол саринда суға соомчалар, піс - пу саринда. Анаң, кил, сай тазыҷахтарынаң удур-тӧдір чааласчабыс. Олар пісті орыс тілінең сӧклеп хысхырысчалар, піс, тізең, пу саринаң - пос тілінең. Полар оңдайыбысты таап полбин, іди кӱрленіскен полбаспыс па за. Састы соолдырғалахха, тігде ікі хара суғ аххан. Аалзархызы - Кічіг хара суғ, аархызы - Улуғ хара суғ. Таарттар, турналар табыстары чайғы харааларда ӱзілбеҷең полған. Ноға-да ол хара суғларда ӧлееннең сортан на тол парҷаң. Сӧзірбеліг ипчілер пір-ікі хати кір пар килзелер - пір-ікі кӧнек палых. Аннаң мӱн хайнатчалар, хурутчалар. Оохтарынаң таңах азырапчалар. Хурутхан ӧлеенні, ізепке толдыра суғып, нымырт чіли мыҷырат чӧрҷең полғабыс.
- Пу аразында хаҷанох полбааның кӧріндіре, аҷам. Кізілер хаңаалығ чӧрбинібіскенде, кӧні чол даа тастал парған, - ӱндесче Ольга.
- Амғы чииттерге палчахтығ кичігдеңер чоохтазаң, ол хайдағ орын полчатханын даа пілбестер. Аннаң полар, ікі хара суғның чолларын даа пілбинчелер. Састағы ӱзілбинчеткен хустар табыстарын мин дее искем. Че амды пірее астых парған какӱк (кӧӧк) табызын на ис халарзың, чізе. Че, одыр машиназар, парған чирібіске чидібӧк кӧрең. Кемнің чуртынзар чол тударбыс, Андрюш аҷа?
- Сергей харындассар кір корең. Уғаа ла чорых чӧрчеткен кізілердең тың чарханарлар ба? Аннаң даа тоғаспин, 50 чылға чағыннап пардым, - тӱрче сағынып алып, кӧӧлҷе ӱндескен аҷазы.
Ограда ізии алнында машина турыбызып, аннаң кізілер сыххлапчатханын кӧр салып, Настя, чурт ээзі ипчі, сала маңзыри туразар кіре халған. Кірер-кірбестең, иріне хысхырча: Прай ниме ай-пораан!
Ол аар-пеер айбынарға даа маңнанмаан, ирі, суулап ала, соонҷа кізілер киріп одыр.
- Кӧрдек, Настя, хайдағ аалҷылар таап килдім сағаа. Андрей аҷам Олюшнаң хада чиде салтыр. Аҷамны танып аларзың ма, чох па? Пӱӱнгі кӱндегізінең санасса, пасха хан чирінде чуртапча нооза, - теен ол. Анаң, аалҷыларзар айланып:
- Иртіңер пу саринзар, минің комнатамзар. Тынанып одырыңар, чолға майыхты поларзар. Анҷа-мынҷа Настя стол салыбызарын сағып аларбыстар.
Ольганаң, хуҷахтазып, изеннескен соонда, Настя, апсахха холын тудып, изеннезіп, ирінің суриина нандырча:
- Кӧрген кізее тӧӧйзер, че сомнарда чиитсер. Машинадаң сыхчатханыңарны кӧріп, таныбаам. Тилем тоғаспинчатханда, хайдар парарзың.
Иб ээзі столын чапчаң салыбысхан. Аалҷыларны чей ізерге хығырча. Андрей ол аразында, кӧзенексер чағын пас парып, сым на тур салған, анаң, Сергейзер айланып, тіпче:
- Пу малларының соонҷа хайынчатхан ипчілерні, олған-узахты кӧріп, арығли олған тузымзар чӧре халдым сағыснаң. Сала теенібіскенібісте, ол тоғыс Олянаң піске артылҷаң полған. Пір ле ниме пасха. Піс кічіг полғанда, орай кӱскее теере ӧдіктер, пӧрік, кӧгенектер кискенібісті пілбинчем. Чалаас азахтығ нызырат чӧрҷеңміс. Наңмыр ползын, чил ползын - кип-азаабыс ол ла полған. Азахтарыбысты хыйҷаң сӧп-сап тың кӧп полбаан. Наңмыр чаап парған кӧлбеңнерҷе олох ла чалаас азахтығ суғлар-тамҷыхтар пытырат чӧрҷеңміс. Амды прай олған, чылығ даа полза, кип-азахтығ.
Че киліннің столын улуғлап пирелер. Син, Ольга, Сергейге сӱӱмектегі бутылканы сығар пирдек. Пу син пос чиріне чидіп алғанда, отха тастабин чарабас. Оӧркілерзер чурт ээлеріне талаан ыс пирзіннер тіп айланмин хайди?
Кибірні тудып, иреет алыбысхан соонда, чурт ээзі, аҷазынзар айланып, сурча:
- Син, Андрюш аҷа, прай чуртазыңны, теедег, тӱбен-пасха чирлерде чуртап салғазың. А пос тілінең ам даа ап-арығ чоохтасчазың. Піреезі, армияа ла пар киліп, орыс пол парча тіпчелер.
(Узарааны полар)
Иван ЧЕБОЧАКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде