ПОҒО - СӦБІРЕ АРАЧЫЛАҒҶЫЗЫ
30.09.2016
Хабарлар
ПОҒО
жжакас ипчілернің ж\ чазанҷығы - поғо -сілігпаза хайхастығ кӧрімніг поладыр. Пурунғылар аны тас обааларда хоостаҷаңнар. Ікі муң чыл пістің эра алнында, Окунев культуразы тузынаң, андағхоостар хапғаннар. Аннаңар поғоның тархыны ыраххы чӱс чыл-лардаң пасталча.
Хакас чонның алып-тығ нымахтарында даа поғо аарлығ чазанҷых тіп таныхталча: «Кӱмӱс-тең иділген поғо айға сус-талча, алтыннаң иділген поғо кӱнге чарыпча».
Хас-пуруннаң поғоны худаа чӧрчеткен ипчі кисчең. Ол ирге парған, палалығ ипчі полча. Ху-далас тузында ол поғо кизібісчең, ол аның ӧӧн чазанҷығы полч,аң. Поғо кӧп пала тӧрирін таных-тапча.
19 чӱс чылда поғо сӧ-біредегі тун нигеҷее алай ирге парчатхан хыс-ха пирілҷең. Хакас чон-ның кибірі хоостыра іҷезі хызына поғо тимнеҷең. Ол ирге парчатхан хыс-тың ис-пайына кірҷең.
20 чӱс чылның иргі сомнарында поғоны кін-нең тӱзіре кисчеткенне-рін сизінерге чарир. Соо-наң кӧксі орнында кис чӧр сыхханнар. Поғо ип-чінің кӧксіндегі, істінде-гі чӱрек-паарын арачы-лапча.
Той кибірлерінде ӧзіс паза тиліс поларына, кӧп пала тӧриріне улуғ хайығ салылҷаң. Кізі кі-ні, тізең, хан тигірнең пал-ғалыс тутчаң кінге са-налҷаң. Анда чуртас тӧ-ріпчеткеніне киртініс полған. ГІоғо, аны чаап, ипчінің паза ах чарыхха тӧрібеен паланың худын арачылапча.
Амғы туста поғоны чазанҷых чіли кӧп ипчі кисче. Ӱлӱкӱннерде, ола-ңай кӱннерде дее кис чӧрчелер. Хакас чонның культуразында поғо, ча-
занҷыхтаң пасха, кізі арачылағҷызы полча. Аның хоостарында кӧп танығлар пар. Анда тоо-зылбас-парбас туе паза чуртас, ибіркі чуртасха орта кӧріс, саннар тілі кӧзіділче. Геометрия паза ӧзімнер хоостары, чир-чайаан танығлары анда полча паза киртініс кӧ-зіділче. Хайди піліп алар-ға чарир поғода кӧп ча-зыттығ сағыс парын. Ир-гі поғоларның хай пірее чазыдын амға теере оң-нап полбинчалар.
ГІоғоны танығлары хоостыра оңнап аларға чарир. Пастағызын аның чарым тегілекти иділген ӧӧн пӱдізіне хайығ са-
ларға кирек. Пістің чон андағ оңдайнаң тигірні таныхтач,аң осхас, анна-ңар ипчілер пу пӱдіске тудынҷаңнар. Хан тигір-ні таныхтапчатхан кибіс-тің істінде тигір танығ-лары поларға кирек. Ай-ның паза кӱннің танығла-ры пурунғы прай даа культураларда пар. Порода кӱн хоозы салылча. Пурунғыларыбыс кӱнге пазырҷаңнар нооза. Ан-наң чоохтазып, пазыр-ҷаңнар, чуртас кӱннең пирілчеткеніне киртін-геннер. Кізі тӧрееннең кӱн-айның алтында чур-тапча, аннаңар поғо чур-тастың, ӧзістің тании полча.
Чуртас тании тана марханаң таныхталча. Пу сӧс «тын» сӧстең пӱткен дее полар. Тана - ол кӱн тании. Ідӧк тана тегілек-терні таныхтапча тіп са-ғыс парох. Худайлар чирзер тегілектіг тӱсче-лер тіп киртініс полған. Тегілектер тигірні паза чирні піріктірҷеңнер.
Иргі поғоларда ӱс тее «кӱн» полч,аң. Пірсі - ор-тызында, ікізі - алтында. Анзы кӱн алтынзархы чирде пол килчеткенін таныхтапча, неке. Пу-рунғылар ай тигірде пол-за, кӱн чир алтында пол-чатханына киртінҷеңнер. Кӱн ирткен тусты, пӱӱнгі кунге айландырып, полар туссар апарча. Ол, май-ыхпин, тус теерпегін ибі-ріп, прай тіріг нименің чуртазына теелче.
Чилеңмес пала худын тартча тіп киртініс пар. Аннаңар поғода ол хай-
ди даа поларға кирек. Чилеңместернең ипчілер кип-азахты даа чазаҷаң-нар. Пала орайынзар хаптыр салҷаңнар, кип-азаана тағыраҷаңнар. Ол паланы арачылапча. Хамнар кибірліг кип-азахха чилеңместерні кӧп арах хаптырарға кӱс-тенҷеңнер. Олар хара кӱстердең арачылапча-лар. Мындағ кип-азахтығ хам «Ымай тартар» кибірні пала таппинчатхан ипчее иртірҷең.
Ымай ине сӧбірені хайраллапчатхан Худай полча нооза. Поғоның хоозында аның омазын кӧрерге чарир. Палалар-ның, азах аар, пала таап-чатхан ипчілернің ха-дағҷызы паза арачылағ-ҷызы полча ол. Тойда поғо кискені сӧбіреде пала тӧрирін таныхтапча. Чииттерге мындағ ал-ғас сӧстері читірілче:
- Отнаң хости одың
хаҷандаа ползын, Оларның кистінде
орай ілінзін, Алны идегін хызыҷахтар, оолағастар пассын, Кисті идегін алтын-
кӱмӱс пассын. Хазааға толдыра мал
турзын,
Иблерінде ис-пай
ползын, Ааллап чӧрер ала
аттары пар ползын, Тойға чӧрерге тора
аттары пар ползын...
Поғоның пӱдізінде кізі танығлары пар. Олар кізінің істін арачылапча-лар. Поғода пӱгӱрекке, чӱрекке тӧӧй хоостар салылча. Ортызындағы хоос чӱрекке тӧӧй пола-дыр. Тана марха кізі ха-раан, ахсын, пурнын, ху-лаан таныхтапча. Пірее поғода хамах тузында ӱзінҷі «харах» иділче. «Харах» чох чазанҷых «тіріге» саналбинча.
Поғоларны кӧп істес-кеннер, че ниме олар таныхтапчатханнаңар пір сағыс-кӧріс чоғыл. Хай пірее ученайның ол айнаны таныхтапча тіп кӧрізі парох. Хынығ ко-pic. Айна кізіні арачылир ба за... Пу саба сағыс полчатпас па.
Поғоны сӧбіренің кар-тазы чіли кӧрчелер паза «хығырчалар». Аны хоостыра ипчі нинҷе пала-лығ, нинҷе оол паза хыс тӧріткені пілдістіг. Ту-ғаннар аразында нинҷе ирен, нинҷе пала алынҷа чурттығ піліп аларға чарир. Анзы ипчі кізі ибіркілерге сӧбірезіне-ңер ниме чоохтирға хын-ғанынаң палғалыстығ. Ӧӧнінде поғо тирең са-ғыстығ поладыр. Нинҷе кізі, анҷох аймах сағыс полча нооза,
Автор :
Тимнеен филология наукаларының кандидады Раиса АБДИНА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде