ПІС УЛУҒ ЧОЛ ИРТІБІСКЕБІС, АМДЫ ТОХТИРҒА ЧАРАБАС
20.12.2016
Хабарлар
ХАКАСИЯНЫҢ ПАЗЫ ВИКТОР ЗИМИН 15 ДЕКАБРЬДА АҒБАННЫҢ ДРАМА ТЕАТРЫҢДА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ХАЛЫХ ЧОНЫНЗАР АЙЛАНЫСНАҢ ЧООХ ТУТХАН. ХАКАСИЯ ПРАВИТЕЛЬСТВОЗЫНЫҢ ПӰӰЛГІ ЧЫЛНЫҢ ТОҒЫС САЛТАРЛАРЫН ПАЗА КИЛЕР 2017 ЧЫЛҒА ӦӦН ПӦГІННЕРІН ИСТІП АЛАРҒА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ПРАЙ ГОРОД-АЙМАХТАРЫНАҢ ЧОН ЧЫЫЛЫСХАН.
ВИКТОР ЗИМИН РЕСПУБЛИКАНЫҢ ХАЛЫХ ЧОНЫНЗАР АЙЛАНЫЗЫНДА, ИРТКЕН ТУСХА ХАЙДАҒ ТОҒЫС ИДІЛГЕНІНЕҢЕР ЧООХТАП, ХАКАСИЯНЫҢ AM ДАА УЛАМ ТИЛІӋЕҢ КӰЗІ ПАРЫН ТАНЫХТААН. ОЛ ТИЛІС ОҢДАЙЛАРЫН РЕГИОН УСТАҒӋЫЗЫ ИҢ ПАСТАП ПРОМЫШЛЕННОСТЬНАҢ, ААЛ ХОНИИНАҢ ПАЗА ТУРИЗМНЕҢ ПАЛҒАЛЫСТЫРҒАН. ПУ ПАЗА ПАСХА ДАА ОТРАСЛЬЛАРНЫ ТИЛІТКЕНІ РЕСПУБЛИКА БЮДЖЕДІН ӦСКІРЕР, ХАКАСИЯДА ЧУРТАПЧАТХАН ЧОННЫҢ ЧУРТАС СИНІН КӦДІРЕР.
РЕСПУБЛИКАНЫҢ ӰЛГӰЛЕРІ ХАКАСИЯНЫҢ ПОЛҒАН НА ААЛ-ГОРОДЫНДА, ОЛ САНДА ЫРАХХЫ ПАЗА КІЧІГ ААЛЛАРЫНДА, ЧУРТАСХА ТУРЫСТЫҒ ОҢДАЙЛАР ИДЕРГЕ КӰСТЕНЧЕЛЕР: ИСТІГ ОЛҒАН САДТАРЫ, АМҒЫ ТУСХА КИЛІСТІРЕ ШКОЛАЛАР, КУЛЬТУРА ТУРАЛАРЫ ПАЗА СПОРТНАҢ АЙҒАСЧАҢ ОРЫННАР.
- ПУ ОЛАҢАЙ НИМЕЛЕРДЕҢ КІЗІЛЕРНІҢ ЧУРТАЗЫ, ОЛАРНЫҢ ТОҒЫНАР, КИРЕКНЕҢ АЙҒАЗАР КӦҢНІ ПӰТЧЕ, - ТЕЕН ВИКТОР ЗИМИН.
ІДӦК ХАКАСИЯНЫҢ ПАЗЫ ПІСТІҢ ЧИИТТЕРГЕ ХАЙЫҒ САЛАРҒА, ОЛАРҒА ЧАХСЫ ОҢДАЙЛАР ТӦСТИРГЕ КИРЕКТЕЛЧЕТКЕНІН ТАНЫХТААН. ПУ КИРЕК ХООСТЫРА КИЛЕР ЧЫЛНЫ ЧИИТ УЛУСХА ЧАРЫДАРҒА ЧӦПНЕҢ АЙЛАНҒАН.
Аарлығ арғыстар!
Піс пӱӱн сірернең хада чыылыстыбыс, париған чылның салтарларына паалағ пирер паза ӧӧні - таңдағызына пӧгіннер турғызар ӱчӱн. Пісті хынығ паза аймах нимелерге пай чыл сағыпча! Мин киртінчем, экономика оңдайлары оой нимес полза даа, республика чарых чуртаснаң чуртир. Я, тың пай нимес, че хайди даа эрістіг нимес чуртас полар!
Піс алындағы чылларда кӱстеніп тоғынғабыс. Регионның поғдархир нимелері пар. Піс мыннаң мындар тіспен тоғынарын, турғызылған кӧстеглерге чидерін, тилирін паза чайирын узарадарбыс! Піс анзын ит полчабыс, аннаңар Хакасия чапчаң алысча, позынзар хайығ тартыпчатхан, хынығ регионға айланча. Пасха регионнардаң паза хазналардаң даа ааллап килген кізілер піссер хайхап кӧрчелер.
Хазна алымы чи хайди? - сурирзар сірер миннең. Мин нандыр пирербін. Хазна алымы ибіре парчатхан суум-саамны чарыт пирерге кирек. Кӧрібізелер, хайдаң сығыс килгеннер алымнар? Пис чыл мының алнында, 2012 чыл пасталчатханда, регионның хазна алымы сині 600 миллион салковай полған. Республиканың иң улуғ налог тӧлепчеткен предприятиелері ол чыл алюминийге паза хара тасха паалар кинетін тӱс сыхханынаң тоғас парғаннар. Пістің ӧӧн экспортыбыс олар полчалар.
Салтарында парысха налог тӱскені хоостыра Хакасия хазна субъекттері аразында «алнындағылар» санында пол парған. Бюджет налогтарын миллиардтар салковайға чідір салған. Ноға-да пӱӱн прайзы аннаңар ундут салған. Че піске чідір салған парыстарыбыс орнына ахча табарға кирек ле полған, социальнай обязательстволарны толдырар ӱчӱн, чуртағӌыларыбыстың чуртас синін тӱзірбес ӱчӱн. Анзын кредит ахчазына идерге киліскен, пасха чирдең ахча алар оңдайлар чох полған. Олох туста піс процент ставкаларын хызырарынҷа паза кредит тузын ӧскірерінҷе чахсы тоғыныбысхабыс.
Че олох чылда Россия президентінің бюджет сферазындағы тоғынӌыларға чал ахчазын чардыхти ӧскірерінӌе чахығларын толдырары пасталыбысхан. Анзы республика бюджедінің хорадығларын ідӧк пілдірте ӧскірібіскен. 2012 чылдаң сығара алынҷа категория бюджет тоғынҷыларының чал ахчазына чыл сай парчатхан хорадығлар чылда 3,5 миллиард салковайға ӧс парған, хайди даа итчең имнег страхованиезінің территориальнай фондынзар тоғынминчатхан улусха позытчаң ахча сині - 2,6 миллиард салковайға. Кізілерге чал ахчазын ӧскірерінең піс хайди тоғыр поларбыс?
Республикаа уғаа кирек федеральнай пӱдіріглердеңер чоохтирға кирегӧк. Ол музей-культура, перинатальнай кіннер паза республиканың имнег туразының наа корпузы. Федеральнай законӌа ол объекттернің пӱдіриине піс софинансирование оңдайынаң регион ахчазын позыдарға кирекпіс (ол хазна контракты турчатхан пааның 30-ча проценті). Пӱдіріг пастирдаңар чарадығ алылчатханда, 2011-2012 чылларда, республикада даа, хазнада даа экономика кирее пасха полған. Че піс прай пӱдіріглерні тоос саларға чарадығ алғабыс! Піс Европа стандарттарына килістіре полчатхан имнег корпузын читіре пӱдіріп алғабыс. Музей-культура кінін читіре пӱдірібіскебіс, хайзының пӱдіриин республика федеральнай синде
«хыза пазып аларға» 60 чылҷа кӱстенген. Піс национальнай библиотека комплексін читіре пӱдір салғабыс, наа пӱдірігні андар хозып, иргізін нааӌылап. Амды ол олаңай ла библиотека нимес, ол амғы тусха килістіре пӧзік технологиялығ искіріг-ӱгредіг комплексі!
Піске хайди даа перинатальнай кінні читіре пӱдірібізерге паза тузаланысха кирерге кирек, анзын Хакасияның на нимес іҷе-пабалары сағыпча. Пу улуғ пӱдіріглерге софинансирование оңдайынаң регион ахчазын піске хайди даа табарға киректелген. Пірее дее пӱдірігні тохтадыбызарға ынабысхан ползабыс, республикаа ол улуғ чідіріг ағыларӌых - миллиардтар салковай! Пӱдірілген объекттернің полғаны ла Хакасияның нинҷе-нинӌе тӧліне туза ағыларынаңар чоохтирға даа кирек чоғыл! Мин аннаңар чоохтаам, пазох чоохтирбын: піс он хати орта иткебіс, хаҷан пістің объекттерні пӱдірерінҷе федеральнай программаларға кіріп алғабыс, паза чӱс хати орта иткебіс, хаҷан, сидіксіністерге хайбин, пӱдірігні тоозарға чаратхабыс. Россия Федерациязы саринаң чағынғы чылларда паза андағ полызығ чох полар, піс «халғанӌы вагонзар» кире сегірібіскебіс. Я, бюджетті «аарсындырыбысхабыс», че алымнарнаң піс кӧӧлҷе санас саларбыс. Объекттер, тізең, мына, турчалар паза харах ӧріндірчелер!
Чал ахчазынаң паза улуғ пӱдіріглердең пасха, республика бюджедіне хоза чӱк бюджет учреждениелерінің саны хозылғаны пол парған. Піс оларны пілдірте алғыдыбысхабыс. Полған на пӱдірілген аал клубы, спорт объекті, олған сады, ФАП алай имнег туразы - ол, иң не пастап, персоналның чал ахчазы, коммунальнай полызығларға хорадығлар. Халғанҷы пис чылға республикада 100-ке чағын наа социальнай объект пӱдірілген!
Чарир полған пӱдірбеске, ӱзӱрлирге, ол хорадығлардаң хыйа парыбызарға. Че анзында ба пістің кӧстег? Саңай пасха! Сигіс муңӌа пала, 3-7 частығлар, наа олған садынзар парған. Пістің пӱӱл пастағызын на сигіс муң пала 1-ғы классха парған, тиксі, тізең, сентябрьда школа иркінін 64 муңа чағын ӱгренӌі алтаан. Анзы 2015 чылның хыринда 2600 палаа кӧп. Ӱгренӌілер саны ӧсчеткені Хакасияда чыл сай, 2010 чылдаң пасти, таныхталча.
Ол кирек пістің алныбыста наа пӧгіннер турғысча - таңдағы ӱгренҷілерге школаларда наа орыннар пирерге, амғы тусха килістіре оңдайлығ идерге. Анзында ӱзӱрлирге чарабас, олар пістің таңдағыбыс нооза. Республиканың пілдірте хорадығлары чир тітірезінің, суғ тасханының, ӧрттернің салтарларын чох идерінең палғалыстығ полған. Прай ла ниме ӱчӱн федеральнай бюджет тӧлебес нооза! Піс Ағбан - Саяногорск чолның чардығын нааӌылирына бюджет кредидін алып алғабыс, аны Сойан-Сус ГЭС-сар улуғ таарлағлар тартылған соонаң тыхтирға киліскен. Изелчеткен школаларны чох иткебіс. Мӱндӱрдең ӱреге кірген Сон паза Гальджа ааллар чуртағӌыларына полыс пиргебіс. Анзын сах андох идерге кирек полған, ахча хаҷан табыларын сахтабин. Че піс сыдасхабыс! Пӱдірігҷілерге алғызым читірчем, хайзылары хаӌан даа республикаа полызыға килчелер.
Піс республиканың полған на аал-городында, ол санда ыраххы паза кічіг аалларда, чуртасха турыстығ оңдайлар полар ӱчӱн кӱресчебіс. Палалар истіг олған садынзар, амғы тусха килістіре школазар, іҷе-пабаларынаң хада клубсар, спорт площадказынзар чӧрер ӱчӱн. Аал орамаларында иирде чарытхы чарир ӱчӱн, асхынах оймах-осхыллар полар ӱчӱн. Пу олаңай нимелердең кізілернің чуртазы, оларның тоғынар, кирекнең айғазар кӧңні пӱтче.
Аннаңар республика бюджеді мындағ аар чӱктіг. Піс аны тӧбін тӱзірбеспіс. Чағынғы ікі чыл аразына піске ам даа 4 аалда Культура туразын пӱдірібізерге кирек. Правительстваа ол тоғысты толдырарға чахығ пирчем. Бюджеттің пӱдізі пӱӱн мындағ, республика бюджеді парыстарының 80 процентi чал ахчазына паза социальнай сфераа парча. 2016 чылда ла пу кӧстеглерге 20 миллиард салковай кирек!
Олох туста, 2012 чылдағы паза даа пасха сидіксіністерге хайбин, піс социальнай сфераа позыдар ахча синін хызырбаабыс, анзын идерге чарабазын чахсы оңарып. Республика бюджеді пӱӱн тӧлепчеткен чал ахчазы, садығ туралары, банктар паза полызығлар сферазы пастыра парып, чурт-коммунальнай секторда, чол-транспорт отрасльында, аал хониинда, кічіг паза ортын бизнесте чал ахчазына айлан парча. Бюджет пастыра піс рынокка паза идінҷектерге хабасчабыс, регионға ізестіг тилирге оңдай пирчебіс. Аннаңар бюджеттің пу аар чӱгін хызырбаспыс.
Я, піс хазна алымының чарадылчатхан синіне чит парғабыс. Че піс анзын сағынып алып иткебіс. Піске социальнай объекттернің пӱдіриин тоос саларға, республикада амғы тусха килістіре социальнай инфраструктура тӧстирге, чуртағҷыларның чуға чуртапчатхан чардығын арачылирға кирек полған.
Пӱӱн пісті анзында пыролапчалар. Амды, бюджет синін оңдайлир ӱчӱн, федеральнай кін кӱстеені хоостыра піске алынӌа социальнай хорадығларны хызырарға килісче. Ол хайдағ-да тусха иділче. Улуғ нимес тус аразына, мин сағынчам, ікі-ӱс чылға, піс республиканың хазна алымынаң палғалыстығ киректі оңдайлап аларбыс. Чуртағӌыларның ахчалығ парыстарын хызырбин.
Социальнай сфераны тударына паза тилідеріне налогтар кирек. Бюджетсер хоза парыстар кирер оңдай - промышленность сферазы, иң улуғ налог ахчазы андартын килче. Хазна алымының синінзер кӧрбин, піс налог чыырын ӧскірерінӌе ӧткін тоғынғабыс, ам даа тоғынчабыс, чыл сай миллиард артиинаң салковайға ӧзіп. Пос парыстарын ӧскірерінӌе пістің чахсы хаалағлар, че пӱӱн анзы піске асхынах, аннаңар республиканың промышленность кузін тилітчең комплекстіг программа тимнелген.
Пӱӱл февральда піс Пиидегі хара тас аныҷаң орын проектінің презентациязын иртіргебіс, Хызылчардағы экономика форумында. Піс промышленностьтың прай тузалығ проекттерін піріктірчебіс, республиканың кӱстіг саринаң тузаланып. Іди пу кӧстегӌе алынӌа программа тӧреен. Пістің промышленность кӱзін тилітчең программада нинҷе-де ӧӧн проект, хайзы Хакасияның на нимес, тиксі Сибирьнің экономиказына туза ағылар.
Пастағы проект - транспорт-логистика инфраструктуразы, ол РЖД-ның инвестиция программазын, пістің партнерларның (ол En+Croup, СУЭК-Хакасия, Аршаннардағы разрез) логистиказар инвестицияларын паза ідӧк «Ағбанвагонмашта» вагоннар тыхтаӌаң базалығ логистика кінін тӧстирін піріктірче.
Республикада анылған алай сығарылған хайдағ даа продукция, ол потребительге читірілзе ле, товар пол парча. Тимір чол транспортынаң регионның 95 процент таарлаа тартылча, таарлағлар сині чылдаң чылға ӧсче. Продукцияны, ӧӧнінде хара тасты, тузында апар салары піске аардаң аар полча. Сылтағларны піс пілчебіс - ол пістің чолларның таарлағны кӧп иртір полбас оңдайы паза прай рынок араласчыларының пірге тоғызы уйан апарылғаны.
Логистика инфраструктуразын тилітчең проект нинҷе-де чылға кӧрілче. Ол Хызылчар тимір чолынаң, пістің партнерларнаң хада, пик палғалыс тудып, чуртасха кирілче. Проектче тоннель, ікінҷі тимір чоллар пӱдірері, таарлаӌаң станцияларзар парчатхан тимір чолны алғыдары кӧрілче. Онарлап миллиард салковай инвестиция ахчазы кірер, салтарында 2020 чылға Транссибирскай магистральный ӱстӱнзархы чолының таарлағлар иртірҷең оңдайы чылда 46 миллион тоннаа чит парар. Кӱнде тимір чолҷа 39 поезд иртер. Тиңнестіріге, амғы туста - 26 поезд. Пу саннар кистінде тоғыс орыннары, чӱзерлеп сӧбіренің чахсы чуртазы, кічіг паза ортын бизнестің парыстары, регионның ізестіг тилізі турча.
Улуғ бизнес регионның логистика инфраструктуразын тилідерінде ӧткін араласча. Кӧзідімге, пӱӱл чайғызын «Углесборочная» наа станцияны ӧӧн тимір чолнаң піріктірчеткен 16 километр тимір чол тузаланысха кирілген. Еп+ компания позытхан ахчаның сині 800 миллион салковайға читкен.
Ол инфраструктура тилізі паза таарлағлар сині ӧскені ле нимес. Ол - Пиидегі хара тас аныӌаң орынзар кіргені, экологияны чахсыландырғаны. Проекттің пазағы чардыхтарында инвестициялар сині хай-хай ӧс парар.
Haa таарлағ станцияларын пӱдірері паза тоғынчатханнарын нааӌылиры кӧрілче.
Правительстваа фонд тӧстирге пӧгін турғысчам, хайзының полызиинаң піс автомобиль чолларын хайығда тут поларбыс. Полған на хара тас тонназынаң улуғ нимес ахча чыылза, улуғ сидіксіністі пӧгерге оңдай пирер. Республикада тимір чолӌа таарлағлар тартары ӧскені (2017 чылда ла хара тас аныпчатханнар 3 миллион тонна хозыбызарлар) вагоннар паркын нааҷылир сурығны кӧдірче. Ол алынӌа проект, хайзы амғы туста «Ағбанвагонмашнаң» хада тимнелче.
Россияның Арачыланыс министерствозынаң модульлығ пӱдіріглерге тимір конструкциялар сығарарынҷа контракт иділгені предприятиее кӧмес кӱс алынып аларға оңдай пирген, че аннаң андар парарға кирек. Вагоннар паркын тыхтаҷаң депо тӧстирі - тӱзімніг чол, вагоннарны тыхтирында пӱӱн кирексініс улуғ. Республиканың тиксі транспорт-логистика системазының ол уғаа кирек чардығы, аннаңар правительствоны пу проектче тоғысты узарадарға сурынчам.
Наа производстволар саринаң чарытхынаң тузаланары ӧс парар. Энергетика комплексі объекттерінің тоғызын хорғыс чох идері пістің алныбыста энергетика инфраструктуразын тилідерінҷе пӧгін турғысча. Ол тоғыстың пір чардығы 2014 чылда Ағбандағы ТЭЦ-та 11 миллиард салковай инвестиция ахчазына тур парған хоза энергоблокты тузаланысха киргені полған.
Амғы туста піс Майнадағы ГЭС-ты нааҷылир сурыға айланчабыс - ол артых суғны чарӌа ағыстырар объектті пӱдірері паза пасха даа энергообъекттерін нааҷылиры. Ноябрь тоозылчатханда мында, Хакасияда, піс «РусГидроның» устағ-пастаанаң чӧптезіглер апарғабыс. Пілізіс пар, проектті тимнир тоғыс пасталыбысхан. Республиканың промышленность кӱзін тилідер программаны чуртасха кирерінӌе «Рус-Гидро» піске стратегическай партнер полча.
Сойан-Сус ГЭС-та ам даа пос чарытхы пар полғаны Хакас Республикада кӧп чарытхынаң тузаланчатхан производстволарны, кӧзідімге, металлургия производстволарын, тилідерге оңдай асча.
Анзы ікінӌі промышленнай ӧӧн проект, хайзынӌа піс пӱӱн тоғынчабыс. Ол республикадағы алюминий сығарызын наа технологиялар полызиинаң алғыдары. Ол Абазадағы тағ-руда комплексін хайраллап халары. Тойымда электролитическай тимір марганецті сығарӌаң наа производство тӧстирі. Адалған проекттернің полғанынӌа ла тоғыс апарылча, оларның тиксі паазы 240 миллиард салковайдаң асча.
Алюминий сығарар чардығында Сойан-Сус ГЭС-таң кирек чарытхы хайди даа паза килістіре пааӌа пиріл турарға кирек. Піс пу сурығҷа РУСАЛ компаниянаң паза федеральнай министерстволарнаң тоғыс апарчабыс. Проектті чуртасха киреріне компания амох наа РА 550 электролизёр тимнеп салған паза аннаң тузаланча.
Абазадағы рудникте устағ оңдайы саңай алыстырылған. Предприятиенең Хакасияның Тиліс фонды пастыра амды республика устапча. Анзы піске инвесторларнаң, ол пістің руданы садысчатхан «ЕВРАЗ» компания полча, наа чӧптезіглер апарарға оңдай пирген. «ЕВРАЗ» специалисттері иртірген паалағның салтарларынӌа рудник чахсы оңдайлығ полча, ол санда руданы тиреңде анирына. Піс пу чағында кирек пічіктерде хол салыларына ізенчебіс, лизинг пастыра рудникке кирек техниканы алып алар паза ол тоғысты узарадыбызар ӱчӱн. Сурығның паазы - 350 миллион салковай. Ол иң ӧӧн нимені пирер - рудник тоғынӌыларына 15 - 20 чылға тоғысты.
Піс моногородтағы рудникті арачылап аларына пірдеезі киртінмеен! Мин «ЕВРАЗ» компанияа чахсы хайии ӱчӱн алғызым читірчем. Техника ӱчӱн не нимес, ідӧк пістің руданы садызар пааны кӧдірібіскеннері ӱчӱн, 1 декабрьдаң аның паазы тонна ӱчӱн 300 салковайға ӧс парған.
Ізенчем, Абазаға чуртас-экономика саринаң алнында тиліпчеткен орын статузы пирілгені чахсы оңдай пирер. Піс андар ӱр парғабыс, ам чыл тоозылчатса кӧрістерібісті Россия правительствозында арачылирбыс. Чахсы салтарға ізенчем. Ниме аның кистінде турча? Город чирінде хайдағ даа бизнесті тилідеріне уғаа чахсы льготалар!
Піс Ағбан-Харатас агломерациязын тилідеріне хайығ саларын узаратчабыс. Кемге-де піс ол проекттеңер ундут салғабыс тіп пілдірчетсе, пілзіннер - анзы андағ нимес! Агломерация чирі, хайзы ікі городты (Ағбанны паза Харатасты) паза хонӌых аалларны (ол иң пурун Ағбан пилтірі паза Хубачар) піріктірче, республиканың прай чирінің 3 проценті ле полча. Че олох туста Хакасияның прай чуртағӌыларының 55 проценті пу чирде чуртапча.
Мында пӧзік квалификациялығ тоғысчылар істенче, мында чурт пӱдірии, транспорт инфраструктуразы, энергетика тиліпче, наа производстволар азылча.
«Ағбанвагонмашнаң» хости наа кӱн станциязы пӱдіріл парған. Харатас хыринда, улуғ шиналарны оохтап, орамаларда тӧзеҷең ниме сығарҷаң производство тоғынча. Іди уғаа кирек ікі пӧгін толдырылча: производствоның артхан-халғаны чох иділче паза кирек продукция сығарылча. Пасха даа проекттер чуртасха кирілче, ол санда пӱдіріг материалларын сығарчатхан производство.
Халғанӌы чылларда столицаның хыриндағы Чапаев, Калинин, Расцвет аалларда муңар чурт пӱдіріл парған. Пазағы чылдаң піс ол чирлернің транспорт паза социальнай инфраструктуразын тилідерінең айғазарға пӧгін тутчабыс. Школа, олған сады, имнег службазы, чоллар, чир тамаан чыырынӌа пункт - прай ол ниме полар. Расцвет поселоктан, Ағбанға теере федеральнай трассада пазағы чылда орамадағы чіли чарытхы тартылар. Транспорт инфраструктуразын тилідеріне піс ідӧк улуғ хайығ саларбыс. Аэропорт, Ағбан суғ кизіре тахта, регионның чоллары, ааллар істіндегі чоллар хайығ чох халбастар.
Ағбан-Харатас агломерация чирін тилідері піске анда кӧп чон чуртапчатхан сылтаанда ла кирек нимес. Ол проект регионның инвестиция планнарына паза программаларына киріл парған, піске ол федеральнай ахча аларға, пасха даа пӧгіннер толдырарға хабасча. Андар кірчелер социальнай объекттер пӱдірері, аэропортты тилідері, федеральнай чирлерні республикаа пирібізері.
Іди проект оңдайынаң регионның промышленнозын тилідері піске амох хайдағ-да чахсы салтарлар ағылча. Пӱӱлгі 10 айда Хакасияда промышленность производствозының индексі 110,2 % тиңнелген. Сибирьдегі федеральнай округта ол ікінӌі орында, Россияда - сигізінӌі ! Пылтырғы чылда піске сидік тее чуххан полза, пір кізее нинӌе ВРП килісчеткенінӌе республика хазнадағы 40 регион санына кір парған. Ол - піс прайзыбыс хада-пірге чахсы тоғыныбысханыбыстың салтары. Мин, аарлығ нанӌылар, пістің идінҷектерні, производительлерні паза республиканың прай чуртағҷыларын чахсы тоғынған ӱчӱн алғыстапчам!
Че піске, тохтабин, аннаң андар парарға кирек. Экономика блогына республикада полған на проектнең тоғынарға чахығ пирчем. Ідӧк промышленность тилідер программа хоостыра 2017 - 2019 чылларда Хакасияда тоғынӌаң 8 муң наа орын тӧстеп аларға, республика бюджедінің позының парыстарын 6 миллиард салковайға хозарға!
Республиканың хорғыс чох чахсы чуртазына уғаа кирек тоғыс - ол аал хониин паза агропромышленнай комплексті тилідері. Ам Хакасиядағы ас-тамах промышленнозы чонға кирексіністіг продукция сығарарына кӧстелче. Пір чылға ла ит производствозы 10 % ӧс парған, консерва паза ах хайах - ікі хати, палых - 7 %, сӱт - 8 %, сыр - 9 %, халас - 18 %. Пу сферада піс табырах хаалапчатханыбысха пасха регионнар атархапчалар!
Мал тудары ідӧк чахсы тиліпче. Республика 2009 чылдох андағ пӧгін турғысхан, ам пос чиріндегі ит производствозы позыбысха читкіӌе. Таныхтирға сағынчам, Хакасияда ит промышленнай оңдайнаң сығарылбинча, прай продукция ибдегі паза фермер хоныхтарынаң килче. Пасха регионнар андағ оңдайға чит полбинчалар. Олох туста Хакасияда итке паалар Сибирьде иң тӧбін полча.
Улуғ хоныхтардаңар чоохтаза, оларны тӱзімніг тоғындырарға республиканың аал хонии министерствозына чахығ пирчем. Чахсы урожай алып, сӱт саарын ӧскіріп, чахсы тоғынчатханнарға, наа производстволар асчатханнарға хазна полызии пирілерге кирек. Аны мин сағын таап албаам, ахчаны чирге кӧӧм саларға чарабинча. Ӱр ниместе хар ирте чаап парғанда, урожайны прай чыып полбаабыс. Чир тоғызынаң айғазарға мында чочыныстығ орын тіп тиир піреезі. Чох, техника паркын, комбайннар санын хозарға кирек, андада піс урожайны табырах чыып алчадарбыс.
Мал тударын тилідеріне кӧп ниме теелче. Пастағы теесте - читкіӌе азырал. Ідӧк племенной тоғыс апарарға кирек, ол чох чахсы салтар полбас. Пу чылда племенной хоныхтар саны хозылған, оларның пірсі сӱтче племенной статус алған, ікінӌізі - романовскай порода хойларын тударынӌа.
Ідӧк піс тузаланылбинчатхан аал хонии чирлерін тузаланысха айландырчабыс, іди хыралар, мал хадарӌаң чирлер санын ӧскірчебіс. Ам 300 муң гектар чир тузаланыста, пілче поларзар, піс 80 муң гектардаң пастаабыс. Федеральнай собственностьтағы чирлерні республикаа пирер тоғыс апарылча, амох салтарлар пар. Іди пуӱлгі ноябрь-да пастағы 7 муң гектар чир Новороссийскай паза Пушной аал чӧптеріне пирілген. Хакасияда 40 муң азыра гектар чирнең пірдеезі тузаланминча, республика аннаң тузалан полбинча - закон хоостыра ол чирлер пісти нимес. Ээзі чох чирлерде сӧп-сап, хуруғ от чыылча, кӱскӱде ол піске улуғ хорғыс ағылча. Орттер ниме полчатханын республика чахсы пілче. Андағ ниме паза полбазын! Тузаланылбинчатхан федеральнай чирлерні республикаа пирер тоғыс узарадылар.
Аал хониина наа технологиялар кирілзе, тоғыс тӱзімніг апарылча. «Целинное» ООО-да пӱӱл 1100 пас мал тутчаң комплекстің пастағы теезі пӱдіріл парған. Пу производствоның саңай пасха оңдай полар. Ідӧк улуғ инвестиция проекті Орджоникидзе аймаандағы «Июс-Агро» хоныхта чуртасха кирілче. Пазағы чылда анда 400 пас мал тутчаң комплекс тузаланысха кирілер. Ідӧк пазағы чылдаң сӱт производствозынаң айғазарға пастапчатхан фермерлерге паза сӧбіре фермаларына пирілҷең гранттар сині кӧдірілче: 1,5 миллионнаң 3 миллионға теере - фермерлерге паза 10-наң 30 миллионға теере - фермаларға. Ол федеральнай ахча, аннаңар Хакасияның минсельхозына федеральнай бюджеттең кӧп ахча тартар тоғыс апарарға кирек полар.
Пӱӱл тоғыс пастапчатхан 60 фермерге паза 11 сӧбіре фермазына 160 миллион салковайға гранттар пирілген, оларның 140 миллионы - федеральнай ахча. Ӱс чыл аразына піс фермерлерге гранттарнаң 450 миллион салковай пир салғабыс, аның ӱс тӧртінҷі чардығы - федеральнай ахча. Пу олаңай ла саннар нимес, аның ӱчӱн ааллардағы муңар сӧбіре аар тоғыс апарған. Кӧп чыллар аал хониин паза ас-тамах производствозын «хара тизікке» санааннар, кізілер, аалларын тастап, городтарзар кӧскеннер. Аалда чуртирға оой нимес, полған на часхыда чазызар техника сығарарға, малға азырал тимнирге, кӱннің сай позының тоғызының салтарлары ӱчӱн кӱрезерге килісче.
Че кирек кӧӧлҷе алысча. Аалзар кізілер айланчалар, анда сіліг школалар, ойнаӌаң площадкалар, орамаларда чарытхы, чоллар пӱдірілче. Палалар чи? Пастағы сентябрьда мин Гайдаровскта полғам, анда 250-ҷе ле кізі чуртапча. Піліс кӱніне чарыдылған линейкада хайдағ сіліг чазанӌыхтығ олғаннар полған! Городтағыдаң хомай нимес!
Піс республикада кічіг паза ыраххы аалларны хайраллир программаны ам даа ӱс чылға узарат салғабыс. Аның чахсы салтарлары прайзына кӧріндіре. Чуртағӌылар тутчатхан ине мал саны нинӌе-де ле чылға он хати ӧс парыбысхан!
Піс, Орджоникидзе аймаандағы Приисковай поселоксар парып, чыылығлар иртіргебіс. Андар ам хысхыда тынанарға хынчатхан кӧп кізі килче, аннаңар министерство-ведомстволар алнында наа пӧгіннер сых килген. Бизнес позының улуғ киреен толдыр салған, ол ыраххы чирзер инвестициялар кирген, наа отельлер пӱдірген, прай хазнадаң андар клиенттер ағылча. Че бизнес школаларны тыхтабас, иргі, изелчеткен чурттарны чох итпес, хорғысты чох идер, имнег полызиин пирер сурығларнаң айғаспас. Ол - муниципальнай паза регион ӱлгӱлерінің пӧгіні. Піске анда итчең тоғыс толдыра, кӧп ниме анда иділбеен. Правительстваа турғызылған прай пӧгіннерні толдыр саларға кирек полар.
Ыраххы аалларда чуртапчатхан чоннаң тоғынар пасха даа оңдайлар табарға кирек. Республиканың саблығ чайаачы ӧмелерін анда чылығ удурлапчалар. Имнег полызиин пирерін пӧзік синге кӧдірерге, алынҷа специалисттер ыраххы аалларзар хайди даа чӧрзіннер. Ол тоғысты узарадарға кирек.
Ідӧк алынӌа кӧстег - кічіг паза ыраххы ааллардағы ӱгренҷілерні экскурсияларға тарт чӧрері. Андағ пастағнаң олғаннарның шефтері полчатхан кураторлар сыхханнар. Хайдағ улуғ часка, ӧрініс ағылчалар олғаннарға андағ мероприятиелер! Оларның кӧбізі аалдаң даа сыхпаан полар. Мында мин пірдеезін кӱстебинчем, че андағ пастағ чахсы кибірге айлан парарына ізенчем.
Аарлығ нанҷылар, аал хонии тилізінеңер салтар идіп, чоохтирға кирек, піске экология саринаң арығ, татхыннығ орындағы продукция кирек. Аалдағы чон тоғыстығ ползын, социальнай сурығлар пӧгілзін. Республиканың агропромышленнай секторының наа синге, наа рыноктарға сығар прай оңдайлары пар. Позыбыстаң пасха піске пірдеезі чахсы ниме ит пирбес! Пу сӧстерні мин орыннардағы устағӌыларға ідӧк читірчем. Пілчем, оой нимес. Ол сидіксіністер республиканың хазна алымынаң паза ахча чидіспинчеткенінең палғалыстығ тіп кӧбізі сағынча полар. Кирек андағ нимес! Хайдағ-да саннар адап пирербін.
Республика 2012 чылдаң сығара ӱгредіге, хазых хайраллирына ахча пирерін муниципалитеттердең позына алып алған. Ам республика ол кӧстеглерге чыл сай 7 миллиард салковай позытча. Республика позының парыстарының 47 % муниципалитеттерге пирібісче! Муниципальнай бюджеттерде культура, олғаннарның хоза ӱгредии, административнай устағ паза ЖКХ халғаннар. Ідӧк оборудование тыхтирына, хара тасха паза чидіспинчеткен парыстарына піс муниципалитеттерге сыбыра хоза ахча пирчебіс. Ноябрьда хоза 36 миллион салковай пиргебіс, чыл тоозылғанӌа хоза 120 миллион салковай бюджет кредиттері оңдайынаң пирербіс.
Пӱӱл піс орыннардағы устағӌылар хайди тӱзімніг тоғынчатханнарын паалир тоғыс апарғабыс. Амды орыннардағы ресурстарнаң чахсы тузаланарға кирек. Полған на муниципальнай пӱдістің алай аал чӧбінің тоғызынзар саннар пастыра кӧрзең, прай ниме пілдістіг пол парча. Ноға пір устағӌы, кирек сӧстер таап, хайдағ даа сидіксіністер полза, идінҷектернің тоғызын тилідер оңдайлар тӧстепче, аның чирінде кічіг пекарнялар, ағас материалларын сығарҷаң кічіг цехтар тоғын сыхчалар. Пасхазы, тізең, позына премиялар пазып аларға ла кӱстенче. Ноға пір аалда чолларны хардаң сыбыра арығлапчалар, пасхазында кем-де киліп арығлап пирерін сағыпча. Ноға пір аймахта котельнайда хара тас пар, тыхтағ тоғыстары толдырыл парған полча, пасхазында прай ниме ай-пораан, анда ахча чоғылына ла сылтанчалар. Оларның прай оңдайлары тиң, че салтарлары саңай пасха. Андағ кӧзідімнердеңер кӧп чоохтирға чарир, мында прайзына тӱзімніг тоғынарға кирек.
Пістің турыстыра кӧзідімнер пар, мында пілерге кирек - ӱлгее парчатсаң, чуртапчатхан чирің ӱчӱн улуғ нандырығны позыңа алчазың. Хомзынысха, прайзы чахсы оңарбинча: кирек чарадығлар ал полбинчатхан уйан устағӌының сылтаанда, чонға хатығ сыныхтағ иртерге килісче. Кӧзідімге, ааллардағы культура тоғынӌыларына чал ахчазын тӧлеп полбинчалар. Ол муниципальнай бюджеттең тӧлелче. Кізілер тоғынчалар, чонға ӧрініс ағылчалар, ахча, тізең, тӧлелбинче. Устағҷыларға іди тоғынарға чарабас. Алай бюджетниктернің пу категориязын ідӧк республика синіне алып аларға?
Аннаңар, орыннардағы аарлығ устағӌылар, сірер алчатхан чарадығларның салтарларынаңар сыбыра сағынарға кирек. Олар прай чонға теелче. Пірееде хайдағ-да хорадығлар итпеске пілерге кирек, иң кирек кӧстеглерні табарға. Прайзына хада-пірге тоғынарға. Андада піс хазна алымынҷа сурығны пӧк саларбыс, хайзы ӱчӱн ноға-да мині критикаа тартчалар. Нинҷе ахча хайдар хорадылғанын ундут салчалар.
Хазна алымы ӱчӱн мин уйатпинчам! Аның сылтаанда республика пу чылларда пір дее социальнай статьяны хызырбаан! Мыннаң мындар хазых хайраллир, ӱгредіг паза культура сфераларына ахча пирерін хызырбаспыс.
Хазых хайраллиры республикада иң кӧп ахча хорадылчатхан отрасль полча. 2009 чылдаң сығара чонға имнег полызиин пиреріне, регионда хазых хайраллир системаны тилідеріне прай 50 миллиард салковай позыдылған! Кӧп айдас объекттер пӱдірілген, имнег оборудованиезі алылған. Ирткен чылдаң сығара пістің республика регионның чуртағӌыларына пӧзік технологиялығ полызығ пирерінең айғасча. Мының алнында андағ ниме чох полған. Чӱзер кізілернің чуртазы арачылалған, хорғыстығ ағырығлардаң, ол санда чӱрек-тамырлар ағырығларынаң, амды республикада айдас специалисттер имнепчелер.
Я, олар прайзы республика чуртағҷызы нимес, анзын піс чазырбинчабыс. Иң артых специалисттерні пасха субъекттердең хығырчабыс, оларға мында чуртирға чахсы оңдайлар пирчебіс. Пӧзік квалификациялығ андағ кадрлар тимнирге кӧп чыллар киректелер.
Хазых хайраллиры чахсы тиліпчетсе дее, ам даа кӧп сидіксіністіг сурығлар халча. Олар сан пиріс кӧзідіглерінде чоғыл, саннарнаң даа оларны кӧзіт полбассың. Ол имнег полызиин сурап айланчатхан кізілерге теелче. Ол - ағырчатхан кізее чахсы хайары, имҷілернің квалификациязын тӧреміл кӧдірер сурығлар, ағырығларның тӱзімніг профилактика системазын тӧстирі. Халых чон имҷілердең турыстыра нандырығ сағыпча, оларға республика бюджеді иң кӧп ахча хоратча. Че ағырчатхан кізілерге аның тузазы ам даа пілдірбинче. Аннаңар мин министерстводаң, ӧӧн имҷілердең, чуртағҷыларға чахсы полызығ пирер ӱчӱн, тӱзімніг тоғыс хызарбын. Аны иң кирек пӧгінге санаңар! Аннаң пасха, республиканың имнег министерствозынзар, социальнай тоғынҷыларзар айланчам: пістің прайзының алнында паза пip пӧгін турча. Піске Хакасияда радиология кінін паза республиканың олған имнег туразын пӱдір саларға кирек. Олар піске уғаа кирек.
Республикада пала кӧп тӧріпче. Хакасияның кӧзідімі Сибирьдегі федеральнай округтың даа, тиксі Россия Федерациязының даа кӧдіре полар. Анзы иң ӧӧні. Мин сыбыра таныхтапчам: пістің республикада уғаа чахсы палалар. Олар прай ниме пілерге харасчалар паза ӱгредігде ле таланттығ ниместер, пасха даа чахсы киректерде кӧзідім полчалар.
Чыл сай 300-че ӱгренӌі школаны «Ӱгредігдегі чидіглер ӱчӱн» алтын медальға тоосча паза 100-че ӱгренҷі республика синіндегі «Хакасияның алтын ізенізі» медальнаң таныхталча. Республикада чыл сай ӱгредігде пӧзік чидіглерге читчеткен школалар саны кӧптеліп одырча. Оларның ӱгренӌілері республика паза Россия синіндегі олимпиадаларда, марығларда чиңістер тутчалар.
Халғанӌы ӱс чылға республиканың школалары тиксі Россия синіндегі ТОП-200 паза ТОП-500 рейтинг хоостыра иң чахсылар санына кірчелер. Пістің школаларда ЕГЭ салтарлары хоостыра кӧзідімнер Сибирьдегі федеральнай округта даа, тиксі Россия синінде дее пӧзік.
Республикада піліске тартылчатхан палаларның ӧзізін мыннаң мындар тилідер паза алғыдар ӱчӱн, Хакасияның национальнай гимназиязында таланттығ ӱгренҷілернең паза чииттернең хоза тоғынҷаң кін тӧстелген. Анзы уғаа чахсы пастағ. Республиканың ӱгредіг министерствозынаң пу чидігде тохтабасха сурынчам. Наа тӧстелген кінде палаларның аймах областьтарҷа пілістерін алғытчатса, наа технологияларның чидіглерін, ӱгредігде тузаланылчатхан иң чахсы оңдайларны тузаланарға кирек.
Ағаа хоза, мындағ полызығлығ тоғысты ӱр тусха кӧріл парған оңдайнаң апарарын иң ӧӧніне санапчам. Анда пістің таланттығ ӱгренӌілерібіс прай санға алыларға кирек паза ӱгредіг тузында сыбыра хайығда тудылзыннар. Пу тоғысха парчан кӧңнін саларға киректелче. Анзы палаларға постарының таланттарын прай саринаң азарға полызар. Мында пістің регионда чыыл парған чахсы оңдайларны толдыразынаң тузаланарын кирексіпче.
Пу сурығ хоостыра хай пірее тоғыстар иділчелер. Кӧзідімге, пістің хазнада техниканаң айғазарына паза робототехниканы тилідеріне улуғ хайығ айландырылчатса, пістің школаларның улуғ класстардағы ӱгренҷілері регион синінде ле нимес, тиксі Россия синіндегі кӧзідіг-марығларда постарын ізестіг тудынчалар.
Пістің алынҷа чидиибіс - ӱгредіг учреждениелерінде национальнай тілні паза культураны хайраллап халар паза тилідер система пӱт парғаны. Пӱӱнгі кӱнде Хакасияның ӧӧн чуртағӌыларының палаларының 77 проценті пос тілін ӱгренче.
Алынӌа хайығ салылча хакас тілі ӱгретчілерін тимниріне паза тоғыста полызығ пиреріне. Іди олған садтарында хакас тіліне ӱгретчеткен воспитательлер паза ӱгретчілер, хоза ӱгредіг пирчеткен, хакас тілі кружоктарын апарчатхан ӱгретчілер чал ахчазына 15 процент хоза ахча алчалар. Республиканы тиксі алза, хакас тіліне 130 ӱгредіг учреждениезінде ӱгретчелер.
Теести толдырылча экономиканың аймах сфераларында тоғынӌаң кадрлар тимнир программа. Пістің кӱстенізібіснең тоғыс пирчеткеннернің сурынызына профессиональней ӱгредіг системазы сах андох хайығ айландырча.
Халғанңы туста чыл сай наа профессияларға паза специальностьтарға ӱгреніп алар оңдай табылча. Іди Шира аймаандағы аграрнай техникумда, Пии аймаандағы 15 № профессиональней училищеде сӱт паза ит ас-тамаан хати тоғынӌаң специалисттерні тимнеп пастабыстылар. Хакасиядағы политехническай колледжте хорғыс чохтаңар искірчеткен специалисттерні тимнепчелер. Ағбандағы пӱдіріг техникумы пӱдірігӌілер сығарча. Харатастағы садығ техникумында гостиница сервизіне ӱгретчелер, тағ-пӱдіріг техникумында харатасчылар тимнепчелер.
Хакасияа киректелчеткен тоғысчы профессияларына ӱгренерге чӧптир тоғыс школа тоосчатханнар даа, оларның іӌе-пабазы даа аразында тӱзімніг апарылча. Аның маңат салтарын пу кӧзідімнер киречілепчелер: пӱӱл 9 класс тоосханнарның чарымы республикадағы техникум-колледжтерзер ӱгренерге кіріп алған. Піс тоғысчы специальностьтарына ӱгренер кибірні нандыра айландырчабыс.
Пістің республикада физкультура паза спорт хайди тиліпчеткенінеңер чоохтирға сағынчам. Хакасияда ікі улуғ марығ иртірілгенін кӧзідімге ағыларға чарир. Анзы тиктең нимес. Республикада спорттың аймах кӧрімнерінең 17 муң пала айғасча.
Пӱӱл Хакасияда тиксі Россия синіндегі нинҷе-де турнир иртірілген. Оларның ікі марии - дзюдоӌа паза волейболҷа - республикада пастағызын на иртірілді. Саналығ чӱгӱрерінҷе Россияның піріктірілген командазына кірчеткен спортсменнер, Тӧӧ пазындағы комплексте аймах марығларға тимненіп, мындағы арға-мӧрійлерде араласчатханнарына кӧнік парғабыс.
Андағ улуғ марығлар иртірілчеткені Хакасия чуртағӌыларын спортнаң айғазарға кӧӧктірче.
5-7 чыл мының алнында мындағ кӧзідімнер чох полған. Футбол ойнаӌаң чахсы стадионнар, пӱӱнгі кӱнге килістіре спортзаллар, бассейннер сағысха кірбинчелер. Пабаларыбыс совет тузында пӱдірген спорт объекттері халған полғаннар. Амды Россияның піріктірілген командазына 40 кізі кірче, 2009 чылда ол сан 7 кізее тиңнелген. Че иң ӧӧні - ол спортсменнерні піс садызып албаабыс, постарыбыс ӧскіргебіс. Олар - пістің палаларыбыс, хайзылары Россия синінде ле нимес, чоннар аразындағы даа марығларда чахсы тимненіс кӧзітчелер, чиңістер тутчалар.
Аарлығ нанҷылар! Піс хайхастығ чирде чуртапчабыс, Пістің чирібіс культура ис-пайынаң пӱткен, азых тигір алтындағы сын музей. Республиканың полған на чазызында онарлап кӱргеннер кӧрерге чарир. Кізі холынаң тимнелген, оларны кӧзідіге сығарарға чарадылған комплекстегі тастарға 4 муң чыл. Анзы киртістіг істезіглернең киречілелче.
Піс пурунғы илбек цивилизация чирінде чуртапчабыс, анзын паалап пілерге кирекпіс. Хакасияның омазы «Чылығ Сибирь» оңнағ полып, аны пастағы чоннар аразындағы тархын-культура форумының араласчылары сағын таап алғаннар, пӱӱнгі кӱнде хазнабысча алғым хаалапча. Аннаңар пісті таныпчалар, пеер килерге харасчалар.
Хайхастығ тархын-культура ис-пайынаң піліп тузаланары - уғаа нандырығлығ кирек. Че ол ис-пайнаң орта тузаланар ӱчӱн, хайдағ-да кӧстегліг тоғыстар паза ӧнетін тимнелген танығлығ пайрамнар киректелгеннер. Аның соонда ла пістің регионға хайығ айландырып пастааннар. Амды Россия синінде иң пӧзік паалалчатхан тархын-культура форумын иртірчебіс. Піс хазнабыстағы паза тилекейдегі иң саблығ музейлернең палғалыс тутчабыс. Пасха регионнарнаң паза хазналарнаң палғалыс тыытчабыс. Мында Татарстанны, Беларусьты, Хыдатты, Германияны, Монголияны, Венгрияны адирға чарир. Аэропортнаң тузаланчатханнарның саны чылда ікі муң кізее чит парча. Сірер сағысха киріңер, хаҷан-да аны, киректелбинчеткен объект чіли, чабызарға иткеннер.
Хакасиязар туристтер килчеткен кӧзідім, 2014 чылдаң сығара, ӱс хати ӧс парған. Пу тоғыснаң айғасчатхан ведомствоның алнында пӧгін турғысчам - чағынғы ікі чыл аразына пу кӧзідімні пазох ӱс хати ӧскірібізерге. Пу сурығны тӱзімніг пӧгер ӱчӱн, республиканың туризмҷе хазна комитедін паза культура министерствозын піріктірібізердеңер чарадығ алылған - Хакасияның культура паза туризм министерствозы. Мындағ сурыныснаң айланған Россияның культура министерствозы. Ол министерство пӱун холында кӧп ахча тутча, аннаңар республикаа тиксі Россия синіндегі «Торғы чол» проектті чуртасха кирерге чаратхан. Анзы піске уғаа кирек проект.
Піс, аарлығ нанҷылар, сынап таа оой нимес чол ирткебіс, илееде кӧзідімнерҷе матап ӧс парыбысхабыс. Аннаңар піске тохтирға чарабас. Прай чидіглерні уламох піріктіре ӧскіріп, ӱр тус тоғынзабыс ла, салымнығ кӧзідімнерге чидербіс, Хакасиядағы полған на сӧбірее ізеніс пирербіс.
Тохтааны прай чидіглерібісті нандыра тартар, ӧзіс чох полар, чуртас сині тӱзер. Андағ ниме полбас ӱчӱн, піске промышленностью, чол пӱдіриин, аал хонии ас-тамаан, пӱдіріг материалларын сығарарын ӧскірерге кирек. Социальнай сферада піске пӧзік качестволығ имнег паза ӱгредіг полызии, хазна управлениезінде чонға, бизнеске, ибіркее хорғыс чох полары киректелче,
Пістің кӧп нациялығ чирібісте халыхтар киртінізін паза ізенізін хайраллап халары пастағы орында турча. Пістің уғаа ынағ республика. Анзын пеер килген полған на кізі таныхтапча, аннаңар ол паалағнаң поғдархапчабыс. Ол -Хакасияның прай чуртағҷыларының кӱстенізі, парчан структураларның паза пірігістернің чахсы тоғынғаны. Мин Хакасияның Ӧӧркі Чӧбін, алынҷа Владимир Николаевич ІІІтыгашевті чахсы пілізіп тоғынчатхан ӱчӱн алғыстапчам. Пістің ветераннар пірігістерін, Улуғлар чӧбін, Халыхтар палатазын, тиксі Россиядағы чон фронтын, чон депутаттарын, муниципалитеттер устағҷыларын алғыстапчам.
Алынҷа алғыстас сӧстерін читірерге сағынчам кинектер пірігізіне, политика партияларына, ол санда «Единая Россияа», хазнада амыр хоных ӱчӱн турысчатханнарға. Пістің бизнес-пірігіске, амғы оой нимес туста пос киреенең айғасчатхан ӱчӱн. Пістің кӱс структураларына, хайзылары амыр хоных ӱчӱн хараа-кӱнӧрте хадағдалар. Федеральнай структураларның прай пӧліктеріне. Национальнай диаспораларның араласчыларына, хайзылары чоннар аразындағы хайызығларны тыыдарға полысчалар. Пістің православнай епархияа, Владыка Ионафанға алынҷа, республика ӱчӱн Худайға пазырчазар, прайзын чахсы киректерге кӧӧктірчезер.
Мин республиканың полған на чуртағҷызын, хайзы позының улуғ нимес тее хозымынаң пістің чирні ӧңнендірче паза тилітче, алғыстапчам. Киртініңер - піс артыхпыс!
Піс чиит улусты республикада артыс халардаңар алай нандыра айландырардаңар сағыссырапчабыс, ол пӧгінні хыйа итпинчебіс. Тоғынчатхан кізілернің чарымының артии - чииттер, Піс - чиит республика, анзы таңдағы кӱнге ізеніс пирче. Мин аймах синдегі устағҷыларзар айланарға сағынчам - чииттерні хайраллаңар! Олар табырах сағыстығлар, спортха хынчалар, таланттығлар, ӧткіннер. Піс ідӧк ветераннардаңар сағыссырирға кирекпіс, Че амғы туста чииттерге ӧзер, сағыстарын толдырар оңдай пирбезебіс, соонаң ветераннардаңар сағыссыраҷаң кізі чох полар,
Пістің мында Сибирьдегі федеральнай университеттің чахсы пӧлии, Н.Ф.Катановтың адынаң маңат университет - хаҷанох ол тус ирт парған, ӱгренерге кірерге сағынчатхан чииттерібіс андар кірерін иң соона артысчаң полғаны. Пістің университет чахсы тиліпче.
Таныхтирға кирек, республикада хынығ паза тузалығ тынанып алҷаң орыннар тимнир тус чит килді. Андағ орыннар уғаа асхынах, че чииттерге киректелче - анзы пӱӱнгі чуртасха килістіре. Ағаа хоза, республикада таланттығ кізілер толдыра, олар андағ, сағыста ӱрге халчатхан тынанҷаң орыннар тимнирге киректер. Хазнабыста піс чалғыс ла регионбыс, хайда чиит специалисттерге чир тикке пирілче. Ол тоғыс мыннаң мындар узарадылар. Піс чоллар пӱдірчебіс, сіліг объекттер тимге сығарчабыс, палаларыбыс поғдархир ӱчӱн, хайди піс пӱӱн оларға ӧрінчебіс. Олар - пістің таңдағызыбыс!
Хаҷан палаларыбыс ветераннарның хыринда ізестіг турчатханнарын, спорт марығларында хазна гимнін хайди толдырчатханнарын кӧрчетсебіс, пілчебіс - пістің таңдағызыбыс ізестіг холда. Олар чииттер, ӧктемнер, махачылар, че тӧреен Чир-сууна матап хынчалар.
Мындағ чӧп пар - чағдапчатхан чылны чииттерге чарыдарға. Оларға чахсы оңдайлар тимнирге, ӱр чылларға кӧріл парған программа ползын, хайдар чииттер индустриязын кир саларға.
Мин Хакасияның прай чуртағҷыларын паза аалҷыларын, залда одырчатхан кізілерні чағдапчатхан Наа чылнаң алғыстапчам! Пістің хайхастығ ипчілерні сыбыра мындағ сіліг кӧрімніг поларға алғапчам.
Анзы сын танығ, пістің республикада иң сіліг ипчілер. Анзын пістің прай даа аалҷыларыбыс таныхтапчалар, анзын піс тее, пасха регионнарда ползабыс, чахсы сизінчебіс. Пістің ипчілер - иң артыхтар!
Автор :
Тимнееннер Альберт ТОЛМАШОВ, Николай СУЛТРЕКОВ, Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде