ПІСТІҢ ӦӦН ПАЗА ПІРГЕ ПӦГІНІБІС - РЕСПУБЛИКАНЫ ТИЛӀДЕРӀ
27.01.2017
Хабарлар
В.Н.ШТЫГАШЕВ 1992 чылдағы пастағы сессияда
Чоныбыстың кӧбізі 1990 чыллар пасталғанын оңнапча полар. Оой нимес тус, хазнада улуғ алызығлар. Ол алызығлар хоостыра Россия Федерациязының Ӧӧркі Чӧбі 3 июльда 1991 чылда Хакас ССР-ны тӧстирдеңер законны алча. 1991 чылның декабрьында Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінзер пастағы табығлар ирткен. Андар 100 депутат табылған.
1992 чылның январь-февральында, тізең, Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің пастағы сессиязы ирткен. 9 кӱн парған пастағы сессияда Ӧӧркі Чӧптің органнары тӧстелген: Ӧӧркі Чӧптің кнезі, аның орынҷылары табылған паза комиссиялар тӧстел парған. Мына пу тус Хакасияның парламенті тӧстелгеніне саналча.
Пӱӱл Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧбіне 25 чыл толча. Анңох тус, Ӧӧркі Чӧп тӧстелгеннең сығара, аның устағҷызы Владимир Николаевич ШТЫГАШЕВ полча. Пӱӱнгі сығарыста чоохтазығны аннаң хада апарчабыс.
- Владимир Николаевич, Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі тоғызын пастааннаң сығарох пістің республиканың хазна оңдайын тӧстеп пастабысхан. 25 чыл ирт парғанда, ол пӧгін толдырыл парды тіп чоохтирға чарир ба?
- Тӧстел тее парған тиирге чарир. Итсе, хазна оңдайы ӱр тӧстелчеткен ниме. Иң не пастап тархынзар айлан кӧрерге кирек, нимедеңер чоох парчатханын піліп алар ӱчӱн...
1920 чылларда, Совет Союзының хазна оңдайы тӧстелчеткенде, ӱлгӱлер кемге хайдағ автономия пирерін кӧр сыхханнар. Хакасияа, тізең, пір дее автономия пирбеске чарат салғаннар. Ноға? Хасхыларның ӱчӱн. Совет ӱлгӱзінең тоғыр полған Иван Соловьев мында хайынған нооза, аның чааҷыларының ӧӧн чардығы хакастар полғаннар.
1930 чылда ла піске хайди полза автоном облазын тӧстирге чаратханнар. Олох туста чирібісті прай саринаң «хыплап» тастабысханнар... Мин националист нимеспін, мин сынға тудынчатхан кізібін. Тархынны кӧрзе, Хакасия хайдағ полған? Ол амғы Кемеров облазы, прай Хызылчар крайы, Ыраххы Севердең пасха, Иркутск облазына теере чирлер. Хакастар пу чирлерде кӧбізі полғаннар нооза. Соонаң аймах-пасха сылтағларнаң оларның саны хызырылғаннаң хызырыл сыххан.
Сірер пілер ӱчӱн - Новоселов, Ужур, Шарыпов, Балахта аймахтары Совет ӱлгӱзі тузында даа хакас чирлері полғаннар. Ким суғның тігі саринда нинӌе хакас чоны чуртаанын пілчезер бе? 1926 чылда чонны санға алғаны хоостыра анда 18 муң хакас чуртаан. Пӱӱн нинӌедір анда? Чоғыл...
- Ӧӧркі Чӧп тӧстел парғанда, ниме иң сидік полған?
- Сидіксініс полған «Россия Федерациязынзар кірчеткен Хакас Республиканың ӧӧн праволарынаңар паза обязанностьтарынаңар» декларацияны аларында. Піс 1992 чылда март айда, ікінӌі сессия иртчеткенде, аны чарадыға алыбысхабыс.
Мині мындох Москва чаллап алған тіп пыролап сыхханнар. Ноға? Прайзы ол туста «Суверенитеттеңер» декларациялар ал турғаннар, Россияны саңай изелдір саларын оңарбин. Піс чалғыс субъект полғабыс, хайзы федеральнай хазнаны тыыдардаңар обязательство алчатхан декларация алыбысхан. Анзын Ельцин дее, Хасбулатов таа таныхтааннар. Ол декларация Конституция орнына ӱр нимес тусха алылған. Соонаң, Конституция алыл парғанда, ол нимелер анда прай кӧзіділ парған. Конституция алылғаны танығлығ кирек ле полбаан, ол Хакасияның таңдағы тилізінің алнын кӧзітчеткен сиг чіли полған. Ол сиг теестегі хырығны таныхтаан - пістің республиканың наа тархыны пасталғанын.
Анаң Хакас Республиканың Правительствозынаңар, Ӧӧркі Чӧбінеңер, территориальнай пӱдізінеңер законнарны алғабыс. Пазағы теесте - орындағы пос устаныстаңар паза аннаң даа пасхазын. Таластар кӧп полған. Че мин депутаттарның кӧбізіне алғызым читірчем, оңарғаннары ӱчӱн, Хакасияның хазна оңдайын тӧстиріне кирек законнарны
алғаннары ӱчӱн.
- Пуох туста Хакас Республика чоннарының тіллерінеңер закон алылған...
- Ол иң не танығлығ кирек. Прай тархын тузы аразына пастағызын на хакас тілі орыс тілінең хада тиңе хазна тіліне саналған. Закон, пілдістіг, Хакасия істінде ле тоғынча. Че аны хайди даа уғаа улуғ чидіге санирға кирек. Тіл - уғаа улуғ ис-пай. Хакас тілін пілчеткен кізі татарларнаң, чуваштарнаң, башкирлернең паза хонӌых алтайларнаң тіл алызып алар. Туваларнаң даа, итсе, оларның тілі кӧмес пасхалалча, че оңарып аларға чарир. Оларға «улуғ тарга» (улуғ пастых) тізең, прай чахсы... (хатхырча. -Авт.)
- Владимир Николаевич, Сірер чи позыңарны улуғ пастыхха санапчазар ба?
- Чох, позымны хаҷан даа пастыхха санабаам паза санабинчам. Мин позымны чонның чалӌызына санапчам. Минің кӧрізімнең, чонға тоғынары, туза ағылары - анзы иң ӧӧні.
- Сірер Ӧӧркі Чӧпнең 25 чыл устап парирзар. Депутаттарның аразында кемні таныхтирҷыхсар? Кем Ӧӧркі Чӧптің тоғызына улуғ хозым иткен?
- Иң не пастап Ӧӧркі Чӧптің пастағы хығыртиинда тоғынғаннарны таныхтирға кирек. Ол Владислав Михайлович Торосов, Алексей Андреевич Кисуркин, андада ӱгредігӌе паза культураҷа комиссиянаң устаан. Николай Генрихович Булакин, пастағы орынӌым полған. Таныхтирға кирек, ол тоғыр кӧрістіг полӌаң, хаҷан даа таласчаң. Мині піреезі пыролаҷаңох - ноға син позыңа хайдағ-да демократтарны чағын киріп алчазың? Мин тіпчем: «Пос салынмас ӱчӱн». Николай Генрихович тӧреміл тоғыр полған полза даа, ол Ӧӧркі Чӧптің тоғызына улуғ хозым иткен.
Паза Аркадий Иосифович Ройтштейнні адирым килче. Ол амды хазых нимес, ӱреен. Тимір чолның Ағбандағы пӧлиинің пастығы, Ӧӧркі Чӧптің кӧп хығыртығларының депутады полған. Мин аннаң 1963 чылдаң сығара таныс полғам. Андада ол вагоннар депозынаң устаан, мин Абазадағы шахтада тоғынчатхам. Чахсы нанӌылар полғабыс.
Владимир Иванович Беляевті адирға кирек. Ол Ағбандағы ТЭЦ-тың директоры полған, пастағы хығыртығ депутады. Хазых нимезӧк. Виктор Андреевич Матвеев. Ол - хайнос, демократ кізі - ідӧк прай нимедең тоғыр полӌаң. Андада мин аны бюджетче комитеттің кнезіне турғыс саларға чӧпнең айланғам. Таап салғаннар аны. Кӧрзем, ол кӧместең «консерваторға» айлан парыбыстыр. Чоохтирға кирек, ол ӧткін тоғынған. Налогтарнаң, ахчанаң палғалыстығ законнарны тимнирінӌе кӧп ниме ит салған.
Виктор Фёдорович Шмидт. Ол ӱр тус Ӧӧркі Чӧпте тоғынған, инженер кізі, промышленность паза пӱдіріг комитедінде істенген. Николай Иннокентьевич Сайбараков, чахсы пілістіг юрист. Амды Хакас Республикадағы федеральнай инспектор полып тоғынча. Ӧӧркі Чӧптің тоғызына улуғ хозым иткен.
Юрий Александрович Шпигальских, пастағы орынӌым. Піс аннаң хада Ӧӧркі Чӧпте пастағы кӱннең сығара тоғынчабыс. Аның опыды ідӧк пар полған, ол Саяногорск город депутаттары чӧбінің кнезі полып тоғынған. Олох туста городтың толдырығ комитедінің кнезі полған.
- Владимир Николаевич, Сірернің кӧрізіңерге, хайдағ ӧӧн салтарлар Ӧӧркі Чӧптің пӱӱнгі кӱнге?
- Ӧӧн салтарлар. Иң пастағызы - ол законнар. Пӱӱнгі кӱнге Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі 1981 закон ал салған. Хайдағ законнар? 1,5 муңӌа закон - ол тоғынчатхан законнарзар алызығлар кирерінең палғалыстығ законнар. Наа законнар, хайзылары республиканың прай закон сығарҷаң системазының тӧстее полчалар, 400-ке чағын.
Ікінӌізі - кӧп хати демократическай табығлар ирткені. Пістің Ӧӧркі Чӧп алты хати табылған. Табығлар хаҷан даа турғызылған туста ирт турғаннар. Піс хаҷан даа оларны соона салдырбаабыс, кӧйтіктенмеебіс. Депутаттар сын демократия оңдайынаң табылчалар, алысчалар тиирге кирек.
Ӱзінӌізі - піс Хакас Республиканың пазы должностьты турғыс салғабыс. Итсе, пістің пастағы концепциябыс саңай пасха полған - Ӧӧркі Чӧп республика правительствозын тӧстепче паза правительство кнезін турғысча. Іди полған пастағы 5 чыл аразына. Правительство андада Ӧӧркі Чӧптің алнында сан пирістіг полӌаң.
Амды Виктор Михайлович Зиминні піс Хакас Республиканың пазы ит салғабыс. Чазырбин чоохтаза, пісті Москва піди ит саларға кӱстебіскен, тиксі хазнабыстың пӱдізі хоостыра пір тӧӧй арах полар ӱчӱн. Хайда-да губернатор тіп адапчалар, хайда-да - республика пазы. Че хайди даа полза, система тӧстел парған, тоғынча. Пістің ӧӧн паза пірге пӧгінібіс - республиканы тилідері. Ол тиліс алнынӌа хаалапчатхан паза тӱзімніг поларға кирек. Мында, тізең, піске ам даа кӧп тоғынарға кирек.
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде