ТУЗА АҒЫЛЫП, ТӰЗІМНІГ ТОҒЫНАРҒА
22.02.2019
Хабарлар
Наа Оӧркі Чӧп. «Хабар» газета Хакас Республиканың Оӧркі Чӧбінің наа хығыртиинаң таныстырып пастапча. Пӱӱнгі сығарыста экономика политиказынҷа, промышленностьча, пӱдірігҷе паза транспортча комитет кнезі Василий Шулбаевнең чоохтазығ.
- Василий Иванович, Сірер республика чуртағӌыларына таныс кізізер: кӧп чыллар Таштып аймаанаң устаазар, амды депутат тоғызынаң айғас сыхтыңар. Че чуртас чолыңарны прайзы ла пілбинче полар, постарыңнаңар чоохтап пиріңер.
- Тӧреем мин Таштып аймаандағы Тылаҷах аалда, амды ол аал чоғыл. Пабам Иван Ильич Шулбаев прай чуртазын тайғада тоғынған. Хакас тілінең чоохтаза, чухта тоғынған. «Живица» тіпчелер нооза, аны теерҷең. Хысхызын сабан-сапчахтар итчең ус полып тоғынған. Пабам 1994 чылда ӱреен, аның чемоданға толдыра Аарластығ пічіктері халған. Пірее писче «Социалистическай марығлар чиңісчізі» Аарластығ пічік пар полған, пятилеткалар полбады ба? Паза ол «Знак Почёта» орденнең сыйыхтатхан.
Іҷем Евдокия Петровна (хыс фамилиязы - Султрекова) ӧӧнінде ибде полҷаң, пістің сӧбіреде сигіс пала полған нооза. Мин читінҷізі полчам. Піс пис пиҷе паза ӱс харындас ӧскебіс. Іҷе-пабабыс пісті прайзын азахха турғыс салғаннар, прайзы ӱгредігліг.
- Пӱӱнгі сӧбіреңер..?
- Ипчім Пии аймаанаң, Татьяна Петровна Сагалакова. Піс 1988 чылдаң чуртап парирбыс. Ікі оол ӧскір салғабыс, 30 паза 28 частығлар. Олар минің чолымны пасханнар тиирге чарир. Ікізінең - юрист, ХГУ-ның юридическай факультедін тоосханнар. Кічии полицияда тоғынча, улии предприятиеде юрист полча. Пархам пар, улуғ оолғымның хызыҷаа 1,5 частығ. Кічии ам даа ипчі алғалах.
- Сірер, Таштып аймаа пазы полып, тӱзімніг тоғынчатхазар, чуртағӌылар даа Сірерге чӧпсінгеннер. Ноға піди кинетін ол тоғыстаң парыбысхазар паза депутат полыбысхазар?
- Оой нимес сурығ... Тиксі саназа, мин 25 чыл милицияда тоғын салғам, 10 чыл артиинаң - Таштып аймаа пазы. Хайди тиирге, алызығлар кирексіп сыххам. Майых парғам даа тиирҷікпін, улам ол туста хазиимнаң сидіксіністер полған... Мин 1994 чылдаң, Россияның МВД академиязын тоосхан соонаң, 20 чыл азыра устағ тоғыстарында тоғын салғам нооза.
Изере чоохтаза, Омсктағы милиция школазын тоосхан соонаң тоғынып пастаам Асхыстағы РОВД-да. Тӧӧ пазындағы милиция пӧлиинің пастығы полғам. Ікі чылҷа анда тоғынғам. Че тағлығ, пӧзік чир полғаннаңар, ипчімнің ханы удаа кӧдіріл килҷең. Андада МВД-ның Хакасияңа ӱгредіг кінінің пастығы Александр Александрович Алахтаев мині Ағбанзар хығырып алған. Онетін дисциплиналар ӱгредии пастығына турғызылғам, ӱгретчі полып тоғын сыххам. Ӏди пірее пір чыл чарымҷа тоғынғам. Анаң Виктор Яковлевич Чепчигашев (Асхыстағы РОВД пастығы), мағаа тоғас парып, тіпче: «Ӱгретчі тоғызынаң айғазарға ам даа ирте, кил тоғынарға». Хатап Асхыс аймаанзар айланғам. Анда ӱсче чыл тоғынып, пеер, Ағбанзар, килібіскем - халых чонның чуртас амырын хайраллирынҷа пӧлік пастығы полғам. 2002 чылдаң Таштыптағы РОВД пастығы полып тоғынғам.
- Че анаң Таштып аймаа пазына табығлар...
- Кӧні чоохтаза, пастап табығларда утып аларыма туғаннарым даа киртінмееннер. «Милиция пастығын таппастар» тіп чоохтанғаннар. Милиция тоғызы олаңай ла нимес нооза: сидіксіністер, хырыс-табыстар. Ол туста спирт садиинаң хатығ кӱрезіг апарғабыс, аннаңар чуртағҷылар минің ӱчӱн ӱннерін пирерлеріне тың на киртінмееннер. Че чон мині аймах пазына тапхан, ол полған 2007 чыл. Табығҷыларның 74,7 проценті ӱнін мағаа пирген.
Ӏди толдырығлығ ӱлгӱде тоғызым пасталған. Нимедең пастаам тоғызымны? Иң не пастағызын Таштып аймаа администрациязының пӱдізі саңай алыстырылған, андар пастағызын на экономика блогы кирілген: экономикаҷа орынҷы, экономика пӧлии. Пастағы айдох мин аймахтың устағ-пастаа алнында улуғ пӧгін турғыс салғам - аймахтың бюджеді пис чыл пазынаң чарым миллиард артиинаң салковайға чит парарға кирек. Андада пістің бюджет 200 миллионҷа ла салковай полған. Пол парча, бюджетті 2,5 хати ӧскірібізерге киректелген. Мындағ пӧгін турғысханымда, піреезі кӱлімзіреп ле салған - киртінмееннер. Че 2011 чылда пістің бюджет 550 миллион салковайға чит парған. іди пӧгін толдырылған, паза сала азынада. Хоза чоохтаза, пу пис чыл аразына піс аймахтың пос парыстарын 4,9 хати ӧскіріп алғабыс - 24 миллион салковайдаң 115 миллион салковайға. Мин тоғынған тусха Таштып аймаа уғаа пайып парған тіп полбаспын, че хай-хай тӱзімніг тоғын сыххан тиирге чарир.
2008 чылда Россия президентінің муниципальнай паза город округтарының тӱзімніг тоғызын паалир указы сыххан. Ана ол тоғысты паалаҷаң пічік хоостыра, анда муниципалитеттернің прай кӧзідіглері санға алылча, Таштып аймаа 2014 - 2016 чылларда Хакасиядағы аймахтар аразында иң чахсы муниципальнай пӱдіс полған. Че ӧӧн кӧзідіге мин пасха нимені санапчам - піс демография киреен чахсы саринзар алыстырып алғаныбысты. 10 чылҷа изере, 2007 чылдаң 2016 чылға теере, Таштып аймаанда тӧреен палалар саны ӱреен кізілер санын ас турған. Анзы нимені таныхтапча? Кізілернің таңдағызына ізеніс пол килгенін.
- Амды Сірер Ӧӧркі Чӧп депутады полчазар, экономика политиказынӌа, промышленностьча, пӱдірігӌе паза транспортча комитетнең устапчазар. Комитеттің ады позы аның ӧӧп кӧстеглерінеңер чоохтапча тиирге чарир. Че, іди дее полза, чарыда арах чоохтап пиріңер: нименең айғасча Сірернің комитедіңер? Хайдағ сурығларға ӧӧнінде хайығ салылча?
- Пістің комитеттің ӧӧн пӧгіні - ол Хакас Республиканың экономиказын тилідеріне килістіре оңдайлар тӧстирі. Пастирбыс мындағ нименең, республиканың істіндегі кӱзі, потенциалы тиирбіс, уғаа улуғ. Пістің прай ниме пар: алтын пар, хара тас пар, тимір, чис паза ӧңніг металлар прай пар. Піди сағынза, республика мындағ, амғы тустағы чіли, уйан чуртас оңдайларында полбасха кирек. Регионның социальнай чуртазы кӧбізі чардығынаң экономика блогы, ползын ол правительстводағы алай Ӧӧркі Чӧптегі, хайди тӱзімніг тоғыныбызарынаң палғалыстығ.
Хайди кӧзітче тархын, улуғ ла предприятиелерге, пістің алюминий заводы осхас, ізенерге чарабас. Пістің иң кӧп чон тоғынчатхан сектор, ол - кічіг паза ортын бизнес. Пӱдіріг, аал хонии, садығ кирее паза аннаң даа пасхазы. Ол прай кічіг паза ортын бизнес. Че пӱӱн пу сектордағы кирек чахсы ла нимес. Кічіг паза ортын бизнес субъекттерін алза, 2013 чылда оларның саны 29 муң азыра полған, 2018 чылның салтарларынҷа - 22 муңҷа ла. Чарыда чоохтаза, оларның саны хызырыл сыххан. Аннаңар пістің амғы пӧгінібіс - кічіг паза ортын бизнеске тилирге килістіре оңдайлар тӧстирі, оларның саны ӧзер ӱчӱн.
Пӱӱнгі кӱнге Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашевтің чарадиинаң тоғысчы ӧме тӧстелген. Андар кірчелер Оӧркі Чӧптің, республика правительствозының паза бизнес пірігістерінің кізілері, наука саринаң - ХГУ-ның ректоры Татьяна Краснова. Піс амды «Хакас Республикада кічіг паза ортын бизнеске хабазардаңар» республика законын тимнирінңе тоғынчабыс. Хакасияда мының алнында андағ закон полған, адалған «Хакас Республикада кічіг идінҷектерні тилідердеңер». Ол 1996 чылда алылған, че 2008 чылда кӱзін чідір салған. 2007 чылда Россияда наа закон сыххан - «Россия Федерациязында кічіг паза ортын идінҷектерні тилідердеңер». Ол закон идінҷек киреен тилідеріне наа оңдайлар, наа тиріглер пирген. Аннаңар ол законға килістіре полар ӱчӱн, амды республика законын тимнирге кирек.
Ағаа хоза, піс амды идінҷектер праволарын арачылирынҷа уполномоченнайдаңар законзар алызығлар кирерінҷе тоғынчабыс. Ол алызығларның ӧӧн сағызы - уполномоченнай пірдеезінең палғалыстығ полбазын. Пӱӱнгі кӱнде, тізең, пол парча піди - идінҷектер праволарын арачылирынҷа уполномоченнай экономика министерствозынзар кірче. Хайди ол палғалыстығ полбас? Аннаңар піс аны турғысчаң оңдайны алыстырарға пӧгінчебіс, кізі праволарынңа паза пала праволарынңа уполномоченнайны хайди турғысчалар, ідӧк ползын - Ӧӧркі Чӧп пастыра. Опыт андағ пар, 23 регионда идінҷектер праволарын арачылирынҷа уполномоченнайны закон сығарчатхан органнар турғысчалар. Ідӧк аның позының аппарады пар поларға кирек, ол палғалыстығ полбас паза идінҷектернің праволарын толдыразынаң арачылап полар ӱчӱн.
Ноға мындағ, кічіг паза ортын идінҷектерге хабасчаң, законнарны аларға кирек? Ол кӧп чардығынаң регионның тилізіне кирек, тиліс тӧреміл паза ізестіг парар ӱчӱн...
- Сірер ӱр ниместе Хакас хазна университедінің ректоры Татьяна Краснованаң тоғасхазар. Нимедеңер чоох парған ол тоғазығда?
- Россия президенті Владимир Путин позының айланызында хазнабысты алнынзар «пілістер, технологиялар, компетенциялар паза кадрлар» тибіредер тіп таныхтаан. Пістің, тізең, кадрлар хайда? Пілдістіг, пӱӱнгі кӱнде пістің республикада кадрларны тимнепчеткен иң ӧӧн ӱгредіг заведениезі ХГУ полча. Аннаңар чоох ӧӧнінде пу сурығҷа парған. Кӧзідімге алза, пу приватизация планы хоостыра, ФАП-тарҷа чізе, пірее СМИ-лар улуғ суум-саам кӧдірібіскеннер. Че мында сидіксініс ФАП-тарда нимес нооза, сидіксініс - кадрларда. Пӱӱнгі кӱнде Хакасияда 20 артиинаң ФАП тоғынминча, 30 азыра ФАП-та фельдшер нимес кізілер, олаңай медсестралар, тоғынчалар. Хайда кадрлар? Прай сидіксініс мында, пасха нимеде нимес. Ноға іди полча? Ноға ол ааллардағы ФАП-тарзар тоғынарға парбинчалар? Ӧӧн сылтағ - чуртас оңдайлары пасхалалчатханында. Регионның, тиксі хазнаның даа тиирбіс, пӧгіні полча: ол киректі алыстырары, аалдағыларның чуртас оңдайларын чахсыландырары.
Кӧзідімге алып аларбыс Асхыс аймаан. Мин Асхыстағы РОВД-да тоғынған туста, 1980 чылларда, анда 50 муңҷа чуртағҷы саналған. Амды 37 ле муң чуртағҷы. Хайдар парча чон? Пілдістіг, тоғыс пар паза амғы чуртасха килістіре, истіг орыннарзар - городтарзар. Че пӱӱнгі кӱнде Асхыс аймаа ол хакас чонның кіні полчатханын таныхтирға кирек, хайда тілібіс, кибірлерібіс паза культурабыс хайраллалча. Тоң хакас ааллар ӧӧнінде анда орныхчалар нооза. Аннаңар пу сурыға улуғ хайығ саларға кирек тіп санапчам. Прайзы тарасхлап парыбысса, ол кінні чідір салзабыс, піс пасха чоннар аразында саңай, аймас парып, чіт парарбыс.
- Сірер мының алнында толдырығлығ ӱлгӱдегілернің санында полғазар, амды - закон сығарчатханнарның. Муниципальнай пӱдістернің алнында турчатхан пӧгіннерге, сурығларға сағыс-кӧрізіңер хайди-да алысхан ма?
- Хайди алыспас, алысхан... Муниципальнай пӱдістернің пӱӱнгі кӱнде ӧӧн сидіксінізі - полномочиелерге пастыр салғанында. Полномочиелер кӧп, оларны толдырарға, тізең, ахча чоғыл. Кӧмес политиказар кірібізим: кӱстіг регионнар чох хазна кӱстіг пол полбас, ідӧк кӱстіг муниципальнай пӱдістер чох регион кӱстіг пол полбас. Мына пу аксиомаа тудынмазабыс, сидіксініс пӧгілбес. Аннаңар ахча ӱлестірері килістіре, сын оңдайлығ поларға кирек, иң пурун федеральнай синде. Хайди аны идерге чарир? Пілдістіг, законодательстваа ла тӧстеніп.
- Табығӌыларнаң палғалыс. Хайди оларнаң тоғынчазар?
- Пу четвергте план хоостыра мин Таштып аймаандағы Арбыт аалзар парарбын. Таштыпта ікі хати полғам, чоннаң тоғасхам. 20 артиинаң кізі айланған. Че прай айланыстарны алза, оларның 99 проценті орындағы пос устаныс органнары тоғызынаң палғалыстығ. Чарыда чоохтаза, ол сурығлар оларның полномочиелерінде.
Мин пу тоғазығлар соонаң аймах пазынаң, аймахтағы депутаттар чӧбі кнезінең паза аал чӧбі пастарынаң тоғасхлаам, олар сурығларны орындох пӧк турзыннар тіп. Айланыстарны даа оларға артысхам, кізілерге хайди-да полыс пирер ӱчӱн. Арбытсар парчам, халғанҷы туста иң кӧп айланыс андартын килген ӱчӱн. Паза Таштып аймаанда минің ӱс полысчы пар, оларны пастыра тоғынчам.
- Наа табылған Ӧӧркі Чӧп амды кӧп партиялардаң пӱтче. Пу киректің чахсы паза хомай сарилары, Сірернің кӧрізіңерге?
- Мин піди-де Ӧӧркі Чӧпсер пір мандаттығ округча пос позымны сығарып табылғам... Чахсы сарилары хайдағ? Ӧӧркі Чӧптің фракциялары пастыра піс амды Хакасия чуртағҷыларының кирексіністерін, оларның политикадағы сағыс-кӧрістерін чахсы арах оңар сыххабыс.
Хомай сариларын алза, андағлар чоғыл даа тиирҷікпін. Полған на сурығ прай саринаң, азых оңдайнаң ӱзӱрілче. Хакасия чуртағҷыларына теелчеткен сурығларҷа піс, таластар пар полза даа, пір чӧпке килчебіс. Пір ле политическай кӱс полғаны ол ідӧк чахсы нимес нооза. Критика хайди даа пар поларға кирек. Аннаңар хомай сарилары чоғыл даа тіп сағынчам.
Владимир Николаевич (Штыгашев - ред.) орта тіпче: «Сірернің амды пір ле партия - Хакасия чуртағҷылары». Мин аннаң толдыразынаң чарасчам, піске амды политикадағы прай тартыстарны хыйа тастирға кирек, республика чуртағҷыларына туза ағылып, тӱзімніг тоғынарға...
Автор :
Чоохтасхан Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде