ЧОННЫҢ ХЫЙҒА СӦЗІ ЧІТПЕС
24.09.2021
Хабарлар
Конференция. Киҷее Ағбанда С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінің улуғ залында Хакас эпос чылына паза Ким хазындағы пічіктіг тастар табылғаннаң пеер 300 чыл толчатханына чарыдылған чоннар аразындағы VIII Сойан-Алтайдағы паза хости чирлердегі чоннарның паза культураларның наука чыылии пасталған
ПУ НАУКА КОНФЕРЕНЦИЯЗЫ АҒБАНДА ӰС КӰН ПАРАР. КИДЕЕ, ТІЗЕҢ, УЛУҒ ЧЫЫЛЫҒ ПАЙРАМНИ АЗЫЛҒАН. ПАСТАП ААЛҶЫЛАР ПАЗА КОНФЕРЕНЦИЯ АРАЛАСЧЫЛАРЫ ФОЙЕДЕ, КӦЗІДІГЕ СЫҒАРЫЛҒАН ХООСТАРНАҢ ПАЗА ХАКАСИЯДАҒЫ ИЗДАТЕЛЬСТВОНЫҢ НАА СЫХХАН КНИГАЛАРЫНАҢ ТАНЫЗЫП, УДУР-ТӦДІР ЧООХТАС ТУРҒАННАР.
Чыылығ кибір хоостыра кӧг ойынынаң пасталған. Россияның саблығ артизі Евгений Улугбашев алыптығ нымахтың ӱзігін хайлап пирген. «Кӱн чахайағы» паза «Айас» теелбек паза ыр ӧмелері постарының устарын кӧзіткеннер.
Анаң чыылығ араласчылары, саблығ ученай, фольклорист Валентина Евгеньевна Майногашева чуртастаң парыбысханы хоостыра хомзынып, аны хумартхылап, пір минута сым турғаннар. Валентина Евгеньевна алыптығ нымахтарны тирең істезерінде тӧстегчі полған. Аны прай даа тӱрк хазналарында алыптығ нымахтарынча пілчеңнер. Хакас науказына пу уғаа улуғ чідіріг полча.
Иң пурун чоох алған Хакасияның пазы Валентин Коновалов. Ол прайзын наука конференциязы пасталғанынаң алғыстаан. Мындағ чыылығлар хакас чонның кибірлерін паза культуразын пасха чоннар алнында кӧдірче. Алыптығ нымахтар пістің хакас литературазында, театрларда, кӧг чайаачы тоғыстарында чалбах тузаланылчалар. Олар чонның поғдархазы полчалар, хакас тілі ӧзеріне паза пайирына туза ағылчалар. Аннаңар алғыс алыптығ нымахтарны ысчатхан чайаачы кізілерге, хайҷыларға.
Анаң Хакасия пазы Валентин Коновалов наукада пӧзік чидіглерге читкен ӱчӱн тархын наукаларының докторы Игорь Кызласовха Николай Фёдорович Катановтың адынаң хазна сыйиин читірген. Ағаа хоза хакастар кибірінең тадар кӧгенеен сыйлаан.
Анаң Игорь Леонидович алғыстас сӧзінең чоох тутхан:
- Кізілер, пос чирінің тархынын пілчетселер, постарының тілін, культуразын аарлапчалар. Алыптығ нымахтар пістің ӧбекелерібістің муңар чыллар хайраллалған хыйғазын піске читірчелер. Кізінің тӧреен тілі ле чонның культуразын пасхазына читір полар. Пасха чоннар аны ит полбас. Сойан-Алтай чирлеріндегі чоннарның тархынын істесчеткен ученайларның санына кірчем. Минің ӱгретчілерім полғаннар тархын ученайлары Сергей Владимирович Киселев паза Леонид Романович Кызласов. Олар постарыны наука тоғыстары ӱчӱн СССР-ның хазна сыйиин алғаннар. Агаа хоза Леонид Романович Н Ф.Катановты адынаң хазна сыйииниң пурун алған. Мин дее мындағ турыстығ хазна сыйиин алғаннаңар улуғ алғызым читірчем. Мындағ сыйыхтар кізіні ӧріндірчелер паза наа тоғыстарға кӧӧктірчелер...
Анаң чоох алған Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев. Ол позының чооғында піди таныхтаан, Хакасияда пурунғы чыллардох позының хазназы паза пічии полған. Че моолларнаң, анаң джунгарларнаң чаалазып, Хакасияның чоны хызырылған паза пічиин чідірген. Анаң Хакасия Россияа піріккен. I Петр хан пістің чирлердегі ис-пайны істезерге ученай кізіні Карл Готлиб Мессершмидтті ысхан. Ол пістің чирде руна пічіктерін тапхан. Піс пӱӱл ол тустаң сығара 300 чыл ирткенін таныхтапчабыс. Соонаң пасха даа ученайлар Ким хазындағы пічіктіг тастарны істескеннер.
Пістің ученай Яков Иванович Сунчугашев Хакасиядағы пурунғы металлургияны істескен. Алыптығ нымахтардағы матырларның пик хуйахтар, чітіг хылыстар полдаңнар. Оларны пістің тимір устары чайааннар. Соғаннары даа ырах атчаң. Анзы кӧзітче, пістің чирде пӧзік цивилизация полғанын.
Алыптығ нымахтар ам даа наукада кӧп чазытты ілезіне сығарарлар. Тимірлер дее таттап парчалар, че чонның хыйға сӧстері пір дее чітпес.
Хакас Республиканың Улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Воронин постарының пірігізі хакас чонның тілін, культуразын паза тархынын хайраллирында хайдағ тоғыстар итчеткеннеңер искірген. Алыптығ нымахтар хакас тілін хайраллирға полысча. Пістің чон алыптығ нымахтарны истерге хаданнаң сығара хындаң. Анда пістің чонның матыр хылии, кибірліг сарыннары пар. Олар тӧлдең тӧлге сӧс пастыра пирілдеңнер. Паба-іҷелер палаларын чир-суу ӱчӱн поғдархирға паза аның ӱчӱн турызарға нымахтар пастыра ӱгретчеңнер.
Улуғлар чӧбі Хакасия правительствозы полызиинаң чылның сай «Тӧреен тіл - чонның худы» сӧбіре мариин иртірче. Пӱӱл ол пизінді хати полар. Анда ортымахти алза, 40-ча сӧбіре араласча. Пӱӱл марыға хоза алыптығ нымахты пілері киріл парған. Паба-іҷелер палаларынаң хада алыптығ нымахтаң пірее ӱзіктер кӧзідерлер.
Анаң аалдыларның адынаң чоох тутхан Тувадаң килген ученай, филология наукаларының докторы Бичелдей Каадыр-оол. Ол пастап чоох тутханнарнаң хакас пічии иң пурунғыларның санына кірчеткеннеңер чарасхан. Тува паза Хакасия пурунғыда пір чон полған. Аннаңар ам даа пістің чоннар аразында кӧп ниме тӧӧй. Піс пасха-пасха оңдайларнаң постың тархынын тӧстеебіс. Пӱкӱлее алза, пістің тархыныбыс, пічиибіс пір.
Анаң Каадыр-оол Алексеевич хакас чонға пос тілін, пос республиказын ӱр-ӱр чылларға чідірбеске алғаан. Ідӧк Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Николаевич Штыгашевке алында сыйых читірген.
Соонаң хысхаҷах тынағ соонда конференция араласчылары, тоғыстарын узарадып, алында секцияларға чарылғаннар.
Автор :
Илья ТОПОЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде