Хоос сӧстернің чізілізі
20.12.2023
Статья
Сомда: (сол саринаң) В.И.Баев, Э.Н.Зимин, М.Е.Кильчичаков, С.В.Михалков, П.А.Трояков, А.Е.Султреков, В.Г.Шулбаева тоғазығ соонда
«Таң Солбанына» – 50 чыл. Чайаачы кӧңніліг чииттернің литература пірігізі 1973 чылда октябрь айда хайда паза хайди тӧстелгеннеңер чоох аннаң андар узарадылча
(Пасталғаны 91 №-де)
Пастыхнаң таласханы
Ікӧлең таксиліг Асхыстағы хой совхозынзар ойлат парирбыс. Студент постарыбысха «Волга» машиналығ аар-пеер чӧрердең, аның істінде одырарға даа киліспеен полған. Амды, тізең, кӧріңердек, піс, таксиде улуғ пастыхтар чіли, ойда-ойда одырып ала, узах чолға сығыбысхабыс. Чол тооза хоос литературадаңар чоохтасхабыс.
– Илья, син симіс хойны хайди піліп аларзың? Амды чылығ тус, прайзы ар парған полбастар ба? – чидер чирге чағдабысханда, сурыбыстым пастағы курстың студентінең.
Анзы, кӧп чоохтанмас кізі, иңнілерін не хыймырат салды. Анаң пірее хакас чабан орта пол парбас па, аннаң сурап аларбыс тидір. Институтсар ол армия соонаң кірген. Ағбандағы ӧдік тікчең фабрикада кӧмес тоғынарға маңнанғанох. Че кічігдең сығара, пабазына полызып, хой хадарғанын прайзыбыс пілчеткебіс. Аннаңар даа Михаил Еремеевич аны хада ысхан.
– Сірерге хайдағ хой кирек? 25 – 30 килограмм пасчатхан ма алай 130 – 150 килограммни ба? – саңай алаң астырча пісті совхоз устағҷызы Галимов, изеннескен соонда.
– Владимир Михайлович, чахсы сосха даа ол син кӧдірімніг полбас, – cах андох таласха кірібістім пастыхнаң.
– Син хайдаңзың? – айлана тӱсті минзер устағҷы кізі.
– Таштып чирінең... тайғадаңмын, – тӧдір пазынчам.
– А-а, таштыптағылар хой ӧскірбинчелер, – нимее салбинчатхан чіли хылынып, хол ла сабысты Владимир Михайлович.
Анаң хайдағ-да Нербышев кізіні позынзар табырах килзін тіп чахыбысхан. Ол сірерге хой таллап аларға полызар, мағаа маң чоғыл, Венгриядаң аалҷылар сахтапчабыс теен соонда, хыйа пастыра халған. Анаң, ырах таа парбин, хайдағ-да хакас иреннең хада нандыра айлан килген, пу ікӧлеңе пістің чоон хойларны кӧзіт пирерзің тидір. Минзер кӧріп, Михаил Еремеевичке ізіг чолабит читірерге сурынча, позынзар ааллап хығырча.
– Сірерге хойны сох пирерге бе? Алай тіріге апарарзар ба? – сурыбысты хакас ирен, позының соонҷа парарға хығырчадып.
– Тіріге ағыларға тееннер, – ӱндесчем аал хонии тоғынҷызына.
– Хой алтына тӧзеҷең пірее ниме ағылғазар ба?.. Кӧрчем, чоғыл... Полыс пирербіс, – хой хазаазынзар кір чӧрібісті ол.
Мына піске хол саапча, позынзар хығырча. Піс, город чуртағҷылары чіли тонан салған постарыбыс, тизек аразынзар кірерге ынабинчабыс, постарың килістіре таллап алыңар тіпчебіс. Ол пазын на икібіскен, сах андох чӧпче кӧрімніг хойны, кизін азахтарынаң хаап, сығара сӧзір килді. Аны чирзер аңдарыбызып, прай азахтарын ніске пағнаң тыыда палғабысхан.
Тоғазығ
Аарлығ аалҷыны удурлирға Хакасияның устағ-пастағҷылары аэропортсар чӧргеннер. Піс, «Таң Солбанының» араласчылары, саблығ кибелісчіні, Михаил Еремеевичтің чағын нанҷызын, орындағы писательлер пірігізінің туразы хыринда сағыпчабыс.
– «Таң Солбанын» партия обкомының политпрос туразынзар парарға тееннер. Тоғазығ анда иртер осхас, – хайдағ-да таныбас хызыҷах тадырат-тадырат тастабысты, хыйа чӧрібісті.
Амды андар кӱреліс парирбыс. Политпрос ол туста амғы ХГУ-ның тархын паза право институдының туразында орныхчатхан. Кӧрзебіс, андар чонның аймағы аннаң-мыннаң на чыылысча. Хайди полҷаң? Піс сағынғабыс, Сергей Михалков «Таң Солбанының» араласчыларынаң ағылахти тоғазып алар.
Политпростың чыылығлар иртірҷең улуғ залына кізі cыыспинчатханға тӧӧй. Аннаңар даа хайди поларын пілбинібіскебіс. Харын даа, Михаил Еремеевичтің туғаны, партия обкомының лекторы Моисей Максимович Кильчичаков, политпрос туразын чахсы пілчеткен кізі, піске одырчыхтар ағылҷаң орыннар кӧзіт пирген.
– Ооллар, тың хомзынмасха ползын. Соонаң хайди даа килербін, чииттернең тоғазарбын теен. Мин аннаң хада Тувазар парыбызарбын. Теестегі ӱзӱрігні мин чох иртірерзер. Кічіг палалар нимессер, постарың пілчезер, – минзер сыныхти кӧрче улиибыс.
Ӱзӱріглер
«Таң Солбаны» кӧместең-кӧместең сабланып пастабысхан. Аймах аалларда чуртапчатхан, чайаачы тоғыснаң айғасчатхан писательлер, Ағбанзар килзелер, піснең тоғазып аларға ӧнетін кірҷеңнер. Оларға даа чапсых нооза уғаа килістіре ӱзӱріг апарчатхан чииттернең тоғазарға.
Михаил Еремеевич Москвазар парыбысхан туста Ағбанзар Пилтір поселокта чабан полып тоғынчатхан Николай Тюкпиеков чиде салған. Чир-суғҷызы Каркей Нербышев чииттернең тоғазарға чӧптеп алтыр. Анзы ынабыстыр. Уғаа даа махачы тудынчатпас па. Ол ӱр ниместе ле Москвадаң айлан килген нооза. Анда тиксі Россия синіндегі чиит драматургтар чыылиинда араласхан. Аны тилекейге саблығ драматург, Михаил Кильчичаковтың чахсы нанҷызы Виктор Розов махтаптыр.
Амды ол позының хысхаҷах чооғын тыыда хығыр сыхты. Тоос салып, позын махтап пастирын сахтапча. Че чииттер сым на одырғлапчалар, удур-тӧдір кӧріс салчалар. Пір дее ниме оңар полбааннар ба, таң? Іди дее полар. Кемнер пу чииттер? Ағбандағы олаңай студенттер. Ол, тізең, Москвада махтатхан. Пірдең, кемге? Саблығ Виктор Розовха. Итсе, чыылыға парар алнында андағ драматургтаңар испеен-пілбеен дее полған. Позы аалдағы клуб тоғынҷыларына пір пӧліктіг ойыннар пас турған нооза.
– Чоохтың ӧӧн матыры кем полды? Улуғ частығ ба, чиит пе – ноға кӧзітпин салғазар? Кем полып тоғынча, чидіглері хайдағдыр? Социализм мариинаңар пірее ниме искен поларзар, йа? – ағырин на чоохтанып пастабысты холнаң пасхан чайаачы тоғысты хати-хати асхлапчатхан туста Сергей Карачаков, пастағы курстың студенті.
Сах андох прайзыбыс сиргектенібіскебіс – ниме-де полғадағ. Сергей ағырин чоохтанып пастаза, уламох наа пазылған чайаачы тоғысты холға алып алза, авторның пазы ӱстӱнде кӱгӱрт-чалын сағыннап пастабызар. Андағ туста сым на одырарға кирек. Удурлас ла кӧр, испеен ниме истіп аларзың. Хайди тидірлер, оох тастар полардаң, обаа тастар даа муңарлап чыл турған орыннарынаң тибіреп пастабысчалар.
– Ниме чоохтанғлапчазың анда? Пілчезің ме, минің ойыннарымны Виктор Розов махтаан, – ӧкпелен сыхты чабан.
– Николай Владимирович, Москвада ойыннарыңны махтаан даа поларлар. Таласпинчабыс. Че сірер ӱзӱріге хоости пазылған чоохты сығарчазар. Чоох паза ойын ікі пасха жанр полчатханын чахсы пілчезер, йа? – амды мин аны алаң астырчам.
– Сірер піске Виктор Розов махтаан ойыннарыңны хығырарға ағыл пиріңер. Андада піс тее, арса, матап ӧрінербіс, – пастағы кӧріснең амыр ла парчатхан чоохха хозылыбысты Алексей Боргояков, пірдеезінзер кӧні кӧрбинчеткен туста.
«Таң Солбанының» араласчыларына, тізең, пу уғаа чахсы сизіндіріг: cынап піс ӱзӧлең ӱзӱрігні пастабысханда, хайдағ даа кізее айабасха чарир. Амох чоох-чаахтың ӧӧні пасталыбызар. Андада авторға, сынап таа, испеен сӧстер, сағыбаан паалағлар истіп аларға килізер. Анзын ноға чазырҷаң за, піреезі саңай тарынғанҷа парҷаң. Че, орта паалағ пирілчеткенде, ӧкпелен-ӧкпеленме, чайаачы тоғызың артых пол парбас.
Хысхаҷахти чоохтаза, Николай Тюкпиеков соонаң пісті Михаил Еремеевичке хоптаптыр, постарының пір книга даа чоғыл, пасхаларына атархап, чоо иртінісчелер теен осхас. Аал хонии тоғынҷызын устағҷыбыс уғаа кӧйтік оңдайнаң амырат салтыр: «Мин позым даа олардаң чалтанчам. Позымның пазыма ӱгретклеп алғам ачығ тілліглерні... Книгалары соонаң полар. Чииттер нооза».
Аймах чорыхтар
«Таң Солбанының» араласчылары среда сай чыылысчаңмыс. Пірее хати ооллар паза хыстар Михаил Еремеевичтің кабинедіне сыыспинчатханға тӧӧй пілдірібісчең. Андағ туста пісті, пірігістің тӧстегҷілері полчатханнарны, ХакНИИЯЛИ-ның кабинеттерінҷе одырчыхтар сурап аларға ызыбысчаң. Че андада піс хаҷан даа хуруғ холлығ айланмаҷаңмыс, піреезін хайди даа хада килерге чӧптеп алҷаңмыс.
Іди Кузьма Михайлович Патачаков таа, Яков Иванович Сунчугашев тее паза даа пасхалары чоох-чаахха хозылыбысчаңнар. Оларның чазыттығ пӧгіннері илееде соонаң на ілезіне сығысхан – студенттер санынаң піреезін аспирантуразар ӱгренерге ызарға сағынғаннар. Пӧгіннері толған даа тирге чарир. Че оларни нимес. Тіл сурығларынаң айғасчатхан Ольга Петровна Анжиганова паза Ольга Васильевна Субракова кӧнізінең чӧптебеен дее ползалар, піреезінің чӱректерінде істезігліг тоғысха хыныс тӧріткен поларлар. Іди Мария Чочиева, кибелістер пасчатхан чайаачы ус, амды филология наукаларының докторы Мария Дмитриевна Чертыкова ХГУ-ның профессоры. Істезігліг тоғысха андадох тартылчатхан Виктория Алексеевна Карамашева ідӧк филология наукаларының докторы. Пірее хати среда кӱн пістің арабыста кӧрін парчатхан Раиса Терентьевна Сакова филология наукаларының кандидады полыбысханда, Хызылчарзар парыбысхан.
Пірее средада «тынағ» кӱні полҷаң. Михаил Еремеевич Хакасияның саблығ кізізін піснең тоғазарға хығырып алҷаң. Іди пірсінде Яков Иванович Сунчугашев уғаа хынығ, тузалығ тоғазығ иртірген. Аның салтары пісті оңнығ ла ӧріндірбеен: «Таң Солбанының» ӧткін араласчыларын ол Салбых кӱргензер апар килерге чарадыбысхан.
– Кӱн тооза пір ле орында поларға чарабас. Аннаңар Порсых холында полып аларбыстар, анаң Оғлах тағзар сығарбыстар. Азых-тӱлӱк кӧп арах аларға килізер. Саңай ла чазы чирлер, суғ кирек полар, – ӱлесче позының сағыстарынаң Яков Иванович.
Чолға иртен иртӧк сығыбысхабыс. Чылығ кӱннер турчатханнаңар, ниик ле тонанғлап алғабыс. 1970 чылларда амғы тустағы осхас оолығ харчыхтар чох полғаннар. Паза нимедең хорығар чиит улус. Суум-саамнаң машиналарға одырғлапчабыс. Харахтарыбыс наа чирлерде ле. Прайзыбыс таа Салбых кӱргензер пастағызын на парчабыс. Аннаңар ундар даа чапсых пілдірче.
Ибіре чазы, пурунғы кӱргеннер. Хайдағ-да пӧзікте ачын хустар, нимее-де хартхлап, ибірініс чӧрчелер. Анаң, кірістең не позаан соған чіли чирзер атылып, пірее аңыҷахты алай хузыҷахты хатығ айғахтарына киріп, хыйа учуға халчалар. Пазох ибіре ӱр нимеске прай ниме амырап парыбысханға тӧӧй. Че чуртас ағыны сала даа тохтабинча. Ағаа хоза, Яков Иванович, хайдағ даа саблығ ученай полза, уғаа кибірліг кізі. Аннаңар ээліг чирлерде тохтабин иртпинче. Улуғ частығларыбыс, пірсі пірсін узаратчатхан чіли, іліг іліп пастапчалар. Хайдағ аңмаалар полғабыс, хайди оларның сіліг, хоости сыхчатхан сӧстерін пасхлап албадыбыс ол туста.
Анаң... анаң астых чӧрібіскебіс. Чол пастап парчатхан таксист Салбых кӱргензер аалҷыларны удаа ал чӧрерге килісче тіп матап ізендірген. Аннаңар чалбах чазыҷа пурунғы пайзаң ӧргезер кӧні ойладарға чарадыбысхан, ӧӧн чолдаң хыйа сығыбысхан. Оңнығ ла ізестіг ойлатпинча, пірее хати хысхаҷахти сығырғлап парып одырча. Кӧңні ачых-чарых чіли пілдірче.
– Пу оол саба парир. Машинаны тохтадарға кирек, – ікінҷілеп пастабысты ученай-археолог, ибіре кӧрглепчедіп.
Сах ол арада алныбыста хаңаалығ чабан кӧріне тӱскен. Ізестіг полысчызы, Чохырах полбас па, ӱріп ала, піссер табырах чӱгӱр сыхты.
Анатолий Султреков
(Узарааны полар)
Сом Хакасиядағы писательлер пірігізінің архивінең
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде