ХАКАСТАР, ОРЫСТАР, ЧУВАШТАР ЫНАҒ ЧУРТАПЧАЛАР
03.04.2019
Хабарлар
Хан пызырчалар
Чир-суубыс мында пасталча. Ағбан пилтірі аймаандағы Томыӌахтар аал Ағбаннаң кӧп ле нимес, че пос культуразына паза кибірлеріне тудынарға кӱстенчелер.
«ЫРАХХЫ ААЛ» ЫРАХ НИМЕС
Томыңахтар аал чӧбіне Кирбі, Трайлар, Тутатчиков ааллар, Оросительнай паза Ильичтің адынаң поселоктар кірчелер. Пу аал чӧбіне кірчеткен ааллар чуртағҷыларының саны 1600-че кізі полар. Чазы чирде орныхчатхан ааллар Ағбан суғ хастада удур-тӧдір ырах нимес турчалар тиирге чарир.
Хакасияның ӧӧн городы Ағбанзар килчетсең алай ба аннаң Асхыс саринзар парчатсаң, Томыҷахтар аал парын ӧӧн чол хыриндағы танығ хоостыра піліп аларзың. Асфальтча машиналығ ойладып, пӧзік нимес тӧңейекті ас парыбысса, Томыңахтар аал ӧӧн позынаң турыбысча.
Пу аалның чуртағҷылары Ағбанзар паза пасха хонҷых чирлерзер тоғысха чӧрчелер. Чон, пасха ааллардағыох чіли, мал-хус тудып чуртапча.
Аалзар кірчеткен ӧӧн чолҷа ойлат паричатханыбыста, алныбыста ікі ууҷа пастыр парчатханын кӧре, тохтабысхабыс. Холларында ікілер тайахтығ ипчілер иртен малларын чазызар сӱр парғаннар тіп сағынғабыс. Че анзы саба сағыс полтыр. Олар «космонавт-скандинав» чӧрізінең айғасчатхан тынағдағы Галина Ивановна Васильева паза Зинаида Геннадьевна Воробьёва полтырлар. Иртен иблерінең сығып, асфальтча аал тастынзар парып, нандыра айланчалар. Пу кирекнең пір чылҷа айғасчалар осхас.
Ағбанда скандинавтар чӧрізінең пастырчатхан, саналар тайахтарын тудын салған ууҷаларны удаа кӧрерге килізедір. Оларны тренерлер пу кирекке кӧніктірчетселер, аалдағылар мындағ чӧрістің тузазынаңар телевизордаң піліп алтырлар.
ШКОЛАНАҢ ОЛҒАН САДЫ - ПИСАТЕЛЬНІҢ АДЫНАҢ
Томыңахтар аалдағы социальнай учреждениелер аал ортызында орныхчалар. Садығ туралары, почта, культура туразы, школа паза олған сады, аал чӧбі, ФАП хости турғлапчалар.
Ӱс хадыллығ улуғ школа оортахтынох харахха тасталча. Андар кір килгенібісте, пісті вахтерның орнына одырчатхан Ольга Смирнова удурлаан. Ол школада техничка полча. Хабарҷыларбыс тіп чоохтааныбыста, Ольга Григорьевна хости одырчатхан ӧӧрезінең суулаза тӱскеннер.
Піс, тізең, олғаннарның часхы каникуллар тузы пасталыбысханнаңар ундудыбыстырбыс. Томыҷахтардағы ӱгренҷілер паза ӱгретчілер Ағбан пилтірінзер имнег сыныхтаана чӧрібістірлер.
Че пастағы хадылдағы пір класстың ізии азых полған, аннаң олғаннарның кӧгліг суулазы истілчеткен. Анда классха толдыра ӱгренҷілер одырғаннар. Урок полбиндыр, олар, хайдағ-да мероприятиее тимненіп, кибелістерні кӧрбин хығырчатханнар. Пасталығ класстарның ӱгретчізі Тамара Васильевна Шикина школада 46 чыл тоғын парир.
- Хайди чуртап парчазар? - сурғам аннаң.
- Прайзынаң артых! - кӧгліг нандырған ол.
Класстағы олғаннар аймах нация палалары полғаннар: хакас, орыс, чуваш, азербайджан...
Татьяна ТОРБОСТАЕВА хакас тiлi кружогын апарча
Томыҷахтарда хасха сӧӧктең сыххан Хакасияның саблығ оолғы, писатель Николай Георгиевич Доможаковтың адын школа паза олған сады ал чӧрче. Пу аалны Томыҷахтарның пастағҷызы 18 чӱс чылларда тӧстептір. Н.Г.Доможаков, тізең, Ағбан пилтірі аймаандағы Хызыл хас аалда тӧреен, Трайлардағы пасталығ школаны тоосхан.
Аннаң андар чолыбысты «Тирегес» олған садынзар узаратхабыс. Хараабысха кӧрін парған пастағы ізіксер пастырғабыс, че ол ас-тамах пызырҷаң пӧліктің ізии полған. Олған садының ӧӧн ізии кистінде полтыр. Тасхархы пасхыснаң хости илееде велосипед турчатхан. Хар хайыл парғанда, олғанахтарға нимее чазағ чӧрчедерге.
Олған садында воспитательлер олғаннарнаң айғасчатханнар. Піс сомҷынаң олардаң хакас тілі кружогы апарылча ба тіп сурғабыс. Олар ікінҷі хадылынзар парарға чӧп пиргеннер. Андар парчатхан пір чалахай ипчі пісті кирек орынзар ӱдескен.
10.00 частаң анда хакас тілі кружогы апарылчаттыр. Кружокты школада паза олған садында Татьяна Владимировна Торбостаева апарча. Чиит ӱгретчінің кружогына алты олған ӧмезі частары хоостыра чӧрче. Татьяна Владимировна оларға хакас кибірлерінеңер чоохтапчатхан. Аны истіп, палаҷахтар Чыл пазы ӱлӱкӱнге чарыдылған хоостар чайааннар. Олғаннар хазың ағасты чаламаларнаң чазааннар.
Стол кистінде аймах нация палалары одырғлапчатханы харахха тасталча. Хакас тілі кружогына хакас, орыс, чуваш, хырғыс, азербайджан, таджик олғаннар чӧрчеттірлер. Пістің тілге тӧӧй тілліг нация палаларына хакас тілін ӱгренерге ниик тіп таныхтаан Татьяна Торбостаева.
ЮСИФНЕҢ АСИФ - ФАП-сар
Томыҷахтарның ортызынҷа сӧӧлін парыбысхан чолда машиналар кӧрінминчеткен дее. Аалның алтынзархы саринаң таныс нимес ипчі ікі оолғыҷаанаң пастырып одырған. Азербайджан ипчінің ады Дарья полтыр. Пис палалығ ирепчі алты чыл мының алнында Томсктаң Хакасиязар кӧс килтір.
Дарья іҷенең хада Юсиф паза Асиф оолахтар полғаннар. Олар ФАП-сар чол тутчаттырлар. Аалдағы имнег амбулаториязында кізі кӧп полбаан. Иркінні алтазаң, стенеде хызылған сӧстерге хайығ салчазың. Анда пӱӱнгі кӱнге килістіре сӧстер пазыл партыр: «Кем прай чирде чӧрче, аны харчых ызырча».
Ідӧк Илбек Ада чаада араласхан матыр имҷілернің сомнары стенеде полған. Мария Байда (1922 - 2002 ч.ч.) чаа тузында санинструктор полған. Иван Фионов (І923 - 1943 ч.ч.), фельдшер полып, совет чааҷыларының чуртазын алған. Оларға Совет Союзының Матыры пӧзік ат пирілген.
Томыҷахтардағы фельдшер-акушер пунктында аптека пар, ол вторник паза пятница кӱннерде тоғынчаттыр. Оӧн имҷі Ағбанзар парыбысханнаңар ах халаттығ техничкалар чоохтап пиргеннер. Анаң кірген кізілерні кӧрчеткен имҷізер ӱдескеннер. Чиит ирен чоох алызарға кизе-тоғыр полыбысхан, федеральнай закон хоостыра имҷілерге ӧӧркі пастыхтар чарадии чох хайдағ-да искіріг пирерге чарабас осхас.
ПОЧТАДА
Томыҷахтардағы почтада ікі почтальон тоғынча. Олар интернет пастыра сурыныснаң айланған ипчее кирек искірігні тілепчеткеннер. Кӧзенек хыринда хадағҷының кип-азаан кис салған хакас ирен одырчатхан. Ол, телефонынаң харах албин, ниме-де кӧр парча.
- Сірер мында хадағҷы полчазар, неке? - сурғам мин.
- Чох, мин Ағбаннаң почта ағылчам... - харығ полба теен чіли нандырған ол, адын даа чоохтирға хынмаан.
Почта столында сканвордтар журналлары чатхлапчатхан. Стенедегі сеерчектерде ас-тамах паза химия товарлары турғызылтыр, оларны садызып аларға чарир.
Итсе-де, Томыңахтарда садығ туралары пар. Почтанаң хости городтағы осхас магазин орныхча. Анда аймах ас-тамах, кип-азах садылча.
УС МАРИЯ
Томыҷахтар аалдағы Культура туразының хыринда пір хадыллығ ах ӧңніг тура турча. Чох, кізі чуртаҷаң тура нимес. Совхоз тузында анда контора даа полған полар. Че пӱӱнгі кӱнде ол идінҷектің холында. Аның ээзі - Людмила Сорокина. Пос киреенең айғасчатхан ипчі тураның пір улуғ пӧлиинде ниме-ноо сатча, ол санда ас-тамах аймаан, ікінҷі пӧлиин, тізең, аалдағы чонға арендаа пирче. Анда Ирина Сон сас хырыхчаң орын азып алған. Аны ол «Ис-пай» тіп адап салған. Мария Сунчугашева, тізең, кип-азах тікчең, нааҷылаҷаң ательенің ээзі полча.
Ателье ээзi Мария СУНЧУГАШЕВАЗАР
аал чуртағҷылары айланчалар
- Томыҷахтар аалда іҷе-пабамның туразы халған. Мин Ағбаннан андар кӧзібізерге чаратхам. Ол кирек ікіҷе чыл мының алнында полған. Ӱгренгем мин Абандағы 3№профессиональнай училищеде. Аны, кип-азах тікчең ус-тың специальнозын алып, 2007 чылда тоосхам. Ағбанда тӧзек-частыхха кирек нимелер тікчең орында тоғынғам, ателье ас кӧргемӧк. Че анаң аалзар килібізерге чаратхам, - чарыт пирген ол піске, аның тоғынҷаң орнынзар танызарға кіргенде.
- Чон Сірерзер удаа айланча ба? - пиргебіс теестегі суриибысты.
- Аалдағылар пу син тусха мағаа ӱгрен парғаннар. Кем-де иргі кип-азаан нааҷылап пирерге сурынча. Ол санда курткаларның застежкаларын алыстыр пирерге. Хайзына-да наа кип-азах тіктіріп аларға киректелче. Ӧӧн специальнозым тастына кисчең пальто-курткалар тігері полча. Аннаңар оларны, пызып, тігері кӧңніме уламох тың кірче. (Мария тимде хысхы курткаларны піске кӧзіт пирген. -Авт.) Мин прайзының сурыныстарын чахсы толдырарға кӱстенчем. Ағаа хоза, тоғыс ӱчӱн ахча тың кӧп албинчам. Город нимес нооза. Аалдағыларға удур парарға кирек, - нандырған ус холлығ Мария.
Че, ачырғасха, Мария Сунчугашева, Томыӌахтар аалдағы туразын садыбызып, олох Ағбан пилтірі аймаандағы Сапогов аалзар кӧс парыбысхан. Амды ол андартын Томыӌахтарзар тоғынарға неделяда ікі хати кил парча.
«Тӱрчедең, тізең, мындағы ательемні чабызарбын. Сапоговта килістіре орын табылча, андар кӧзібізербін», - теен Мария.
Чоохтирға кирек, Мария Сунчугашева пос киреенең айғазарға кирек тиріглерні прай позының ахчазына алған. Аренда ӱчӱн ідӧк тоғынып алған ахчазынаң тӧлепче. Гранттар марығларынаңар испеем дее тіпче.
Амды ол киректі істес кӧріңер тіп паза талаан алғап, піс аннаң анымӌохтасхабыс. Ательедең сығып, пазох аал аразынӌа хаалап сыххабыс.
ИЗЕН, ЧЫЛ ПАЗЫ!
Садығ туразы алнында аалда «Изен, Чыл пазы!» ӱлӱкӱн таныхталчатханнаңар паза «Читіген» хакас театрының «Айланыс» фольклор ӧмезі 14.00 часта ойын турғызардаңар искіріглер хызыл партыр. Тоғасхан кізілер дее Чыл пазына пар килерге чӧп пиргеннер.
Кирилл САГОЯКОВ, Вова ЧЕБОДАЕВ, Тарика САГОЯКОВА
Аалда чуртапчатхан хакастар хайда чыылыс парғаны пілдістіг пол парған. Піс, машиналығ дамбаны азып, Ағбан суғ хастада арығнаң хости хакас кип-азахтығ чон чыыл парған орынзар читкебіс. Ачых чирде ис ибіӌек турғыс салтырлар. Аның істін сомнар чазааннар. Хазаннарға толдыра чарба ӱгре, хаарған хой иді паза хан хайнап турған.
Піс андар читкенібісте, хазыңа чаламалар палғир кибірні иртірчеткеннер. Улуғлары хазыңа пазырчатхан арада, олғаннар, ойнап, чӱгӱріс чӧрчеткеннер. Вова паза Саня харындастар, тӧңейектер азыра атығып, кӧглескеннер. Оларзар холында талған тудын салған Тарика хызыҷағас пастыр килген.
- Чыл пазына чыл сай чӧрчезер бе? - сурығ пиргем.
- Я, пісті аға-ууӌаларыбыс пеер ағылчалар, - чоохтаан Вова. - Аннаңар пӱӱн олған садынзар парбаабыс. Чайғызын сӧбіренең ит сістирге пеерӧк килчебіс. Мында уғаа истіг!
Алексей САГАТАЕВ Ирина СОН
Палаларның ағазы Алексей Гаврилович Сагатаев полтыр. Ол пархаларын чаламалар палғирға хығырған. Алексей Гаврилович Томыӌахтарда 1973 чылдаң чуртапчаттыр, 30 чыл азыра тимір чолда істенче. Тоғысха Хан кӧл станциязар чӧрче.
Аның алты парха пар. Ӱлӱкӱнге ӱс пархазын ағылтыр. Піс чоох алысчатхан туста, пір пархазы, киліп, хазыңа чалама палғирға хығырып, ағазын кистінең «іт» парыбысхан. Томыӌахтар аал чӧбінің депутады Ирина Сон (Туртугешева) Чыл пазын ӱзінӌі чылы таныхтапчабыс тіп чоохтаан.
- Мындағ оңдайнаң орындағы хакастарны, хада-пірге тудынар ӱчӱн, чыыпчабыс. Піске тілібісті хайраллирға кирек. Олғаннар пос тілін пілбинчелер. Аннаңар аалда «Туғаннар» халых пірігізін тӧстеебіс. Анда піс хакас тілінең диктанттар пасчабыс, «Хабар» газетаны хығырчабыс, сигедектерде чібекнең хоостапчабыс. Чыл пазы соонаң, ӧменең чазызар сығып, Тросинні таныхтирбыс.
Ирина Анатольевна кӧксін иргі поғонаң чазап салтыр. Аны 100 чылӌа мының алнында ууӌазы Анна Петровна Райкова тимнеен. Амды поғо тӧлдең тӧлге пиріліп одырча.
Сабаллығ ағаснаң "арығлапчалар"
Ӱлӱкӱнде мероприятиелерде сыбыра ӧткін араласчатханнарны адааннар. Олар Оксана Шнайдер апсаа Эдуард Султрековнаң, Лариса Чебодаева, Фёдор Кидиеков, пасхазын даа махтааннар. Пӱӱл пайрамнығ чазын Клара Егоровна Аданакова таныхтир одыр.
ХакНИИЯЛИ-ның улуғ наука тоғынӌызы, экономика наукаларының кандидады Георгий Михайлович Шапошников хада хонғанынаң ӱлӱкӱнге килтір. Итсе-де, аны ӧнетін хығырғаннар.
Г.М.Шапошниковтың тӧреен-ӧскен чирі Томыӌахтар аалы полча. Ол пу аалдағы иргі пасталығ школаны тоосханнарның халғанӌы сығарыс ӱгренӌізі полғанын сағысха кирген.
Пӱӱл Хакасияда саблығ писатель Михаил Еремеевич Кильчичаковтың пайрамнығ чазы таныхталчатханда, аның чуртас чолынаң таныстырғаннар. Анаң «Хайди хустар ханын тапханнар» нымах хоостыра хынығ ойын кӧзіткеннер. Анда ӧртек, ӱгӱ, таан, кӧӧк, хара хус паза пасха «хустар» араласханнар. Ойнапчатханнарны адаза, олар олох хус чіли хаахтабызарға кирек полғаннар. Аймах табыстарны истіп, чон хатхырысхан.
Ойын соонаң чонны, пай стол кистінзер иртіріп, хакас чонның татхыннығ ас-тамаанаң сыйлааннар.
ЧАЛАХАЙ КӰННІ САБЛЫҒ ӦМЕНІҢ ЫРЛАРЫ ЧАЗААН
Аалдағы Культура туразынзар кіргенібісте, анда пірдеезі чох полған. Ээн пӧліктерзер пахлабызып, тасхар сыххабыс. Кӧрзебіс, ойлат килген машинадаң ирен сых килген. Ол Культура туразының устағӌызы Владимир Васильевич Матвеев полтыр.
«Айланыстың» артизі Александр САМОЖИКОВ
Піссер кӧре, «Айланыс» фольклор ӧмезінің артисттері килді полар тіп сағын партыр. Че піс позыбыс оларны сағыпчабыс теебіс. Аалдағы чон, тізең «Айланыс» ӧменің ойынын кӧрерге Культура туразынзар маңзыраан.
Пӱӱнгі кӱнде улуғлар паза кічіглер чайаачы кирекнең айғасчалар. «Акцент», «Бусинки», «Малышки», «Илемле» олғаннарның теелбек ӧмелері тоғынчалар.
Чуваштарның «Пелеш» национальнай ӧмезі пу аалда хаӌаннаң тӧстелген, республикада аны чахсы пілчелер. Ідӧк «Палан», «Версаль» паза «Ынархас» клубтар тоғызы ӧткін апарылча. «Ынархассар» аймах нация чоны чӧрчеттір. Ипчілер хакас паза орыс сарыннарын ырлапчалар, ойыннар турғысчалар. Пу чағында аалның чайаачы ӧмелерінзер хакастарның «Туғаннар» халых пірігізі хозылды.
Автор :
Елена САГАТАЕВА, Александра КАРАМЧАКОВА, Сомнар Дина КАРАМЧАКОВАНИ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде